Жайгъы кюн секиртмеде

Совет власть эркин тохтагъандан сора тау эллеге жолла ишлей тебирейди. Керекли техниканы жокълугъуну хатасындан кёп ишлени къол бла этерге тюшгенди. Таулу жашла салтала, ылытхынла бла уллу гыйы ташланы ууатып, къаяланы, сыртланы жырып, ёзенлеге ызла тартхандыла.

Ол къалай къыйын зат болгъаны кимге да баямды. Андан сора да, иш баргъан кезиуде, таш-агъач тюшюп, къаяла оюлуп, кёп адам ачыгъан да этгендиле, сау болмазлыкъ жара сала жууукъларына, тенглерине. Аллай затла терк унутулмагъандыла, аууздан-ауузгъа айтыла, кёпге дери сакъланнгандыла.

Аллай бир болгъан ишни юсюнден айтайыкъ. Бабугентни интернатындан Къара-Суу таба эки къычырым чакълы барып, онг жанында аламат ариу кёлчюк барды. Сууу тазады, сууукъду. Алай аны кукурт ийиси барды. Аны ючюн анга Ийисли кёл дейдиле. Алайы ёзенди. Андан бираз ёргерек баргъанлай, жол жарны жырып ётеди. Алайгъа Секиртме дейдиле, Къая юзюлген деп да айтадыла.

Энишге жаны Холам черегине тиреледи. Онг жаны уа – къалын агъачлы бийик сырт. Башындан суучукъ да келеди. Жауунла жаусала, ол къутургъан да этеди. Аны хатасындан жолну ол кесеги терк-терк оюла тургъанды.

1929 жылда майда сакъ жауунладан сора Секиртмеде жол жангыдан бузулгъанды. Ташла тюшюп, аны жапхандыла. Аны тазаларгъа Шыкъыдан, Бызынгыдан, Холамдан адамла элтгендиле. Оналтынчы июньда алайда кёп адам ишлей болгъанды.

Алгъа ала ол участкада кюреширге ыразы тюйюл эдиле. Жанындан къарасанг да, тынгысызлыкъ бар эди. Болсада таматала ишни башлатадыла. Кеслери да оюлууну башындан угъай, тюп жанындан тазалатадыла. Ол а къоркъуусузлукъну жорукъларына арталлыда келишмегенди. Андан сора да, ала адамланы кеслерин къоюп кетгендиле. Десятник окъуна къалмагъанды алайда.

Адамла оюлууну тюп жанын тазалай тургъан кезиуде жыйындан биреу, Тёбен Холамдан Атталаны Магомет, ишлерик жерине къарап, аны болуму не халда болгъанын билирге деп, сыртны башына чыкъгъан эди. Ол алайгъа жетгенлей, жер жангыдан кёчюп тебирейди. Аны уллу жалпакъ кесеги, учуп, жолчуланы юслерине барады.

Кесине секирип къутулургъа онг излемей, Магомет, кёчюп баргъан таш юсюнде терекге жабышып: «О, хохай, алайдан бир жанына къачыгъыз», - деп къычырып баргъанды. Ол алай этмесе, ёлгенлени, жаралы болгъанланы санлары иги да кёп боллукъ эди.

Учуп келген ташха жууугъуракъда ишлей тургъан жашладан къаууму, аны тыябыз деп, ылытхынла бла аллына чапханды. Жютю темирлени ташны аллына тирерге кюрешгендиле. Болсада кёчюп келген къаягъа ала не эталлыкъ эдиле. Тыялмадыла. Ол жашлада къаллай бир жюрек бар эди. Кеслерини къайгъыларын этмей, нёгерлерин къутхарыргъа кюрешгендиле. Алай муратларына жеталмагъандыла. Таш, жетгенин баса, суугъа келип тохтайды.

Ол кюн алайда, Атталаны Магометден сора, Огъары Холамдан Суммай, аны туугъан къарындашы Хажи, Созайланы Ченай, Тёбен Холамдан Атталаны Хажи да ёлгендиле. Онеки адам жаралы болгъандыла.

Бачиланы Суммай бла Хажи юйдегили болмагъан эдиле. Ол кюн аланы ючюнчю къарындашлары Кеши жолчулагъа болушлургъа барыргъа керек эди. Аны ишге чакъырыргъа келгенлеринде: «Мен бюгече, къойла къаядан кетип, аман тюш кёргенме, барлыкъ тюйюлме», - деп, чыгъарыргъа унамайды. Ол аны бла къутулгъанды.

Онеки адам а жаралы болгъан эдиле. Атабийланы Къоду боюнуна дери оюулууну тюбюне тюшген эди. Насыпха, аны мычымай чыгъарадыла. Ол да аны бла сау къалады.

Оюлууну сылтауларын тинтирге облисполком комиссия къурайды. Аны келечилери уллу кемчиликлени ачыкълайдыла. 

Ол жарсыулу хапар тёгерек-башха жайылгъанлай, Къашхатаудан, Хасаниядан, Акъ-Суудан, башха тау элледен алайгъа сегиз жюзге жууукъ адам жыйылады. Оюлуу асыры уллу, терен да болгъандан, не бек кюрешген эселе да, аны тюбюнде къалгъанланы чыгъаралмагъандыла. 
Артда Секиртмеде болгъан бушуулу ишге кюй да къуралгъанды. Алгъа айтыла тургъанды. Артдан-артха унутулуп къалгъанды. Аны бизге Акъ-Суудан Гуртуланы Алик бла Урвандан Атталаны Хусей айтхандыла.

Холам жолчуланы жыры

Сиз тынгылагъыз, мен а айтайым

Холам жолчуланы жырларын.

Холам ёлюкле толтуруп туралла

Бу секиртмени къырларын.

Холамгъа жолну биз чыгъаргъанбыз,

Машина бла жырдырып.

Бизге уа мында не хайыр болур, хей,

Жаш тёлюбюзню уа къырдырып.

Холамгъа жолну биз чыгъаргъанбыз,

Жолубуз а «Орайдады» деп.

Гитчемай чыгъып алай сёлешди:

«Мени эки жашым къайдады», - деп.

Биреулен чыгъып алай сёлешеди:

«Бири отха къазан асханды»

Дагъыда бири алай сёлешеди:

«Экисин да къая басханды».

Оноуубузну эте тура эдик, хей,

Биз а отха къазан асханлай.

Ол харип Хажи къалай жан алды,

Бу харам къая басханлай.

Жер оюлуп, жашла ёлдюле деп,

Элге хахай эт.

Жер бла бирге учуп келгенди,

Атталаны Махаммет.

Кичинау къатыны бир бек жиляйды,

Кёзлери кёкге аралып.

Хаппукну къарны алай бурмайды,

Кекели ёрге бурулуп.

«Холам жолчуланы къая бусханды», - деп

Малкъаргъа да жашла жетдиле.

Жашаулу болсунла малкъарлы жашла,

Таза да кишилик этдиле.

Кюнюбюз энтта да тие келеди,

Бу харам къаяны ташына.

Баракалла болсун, машалла болсун,

Уллу Малкъарны да жашына.

Да быйыл иги сейир да битгендиле,

Огъары Холамда сабанла.

Бир зат да эталмай кетип баралла

Бу къашхатаучу адамла.

Ой, жылтырайдыла, ой да жаналла,

Холам къаясында алтынла.

Бир бирлерине жиляп келгендиле,

Тёбен Бызынгыдан къатынла.

Бюгюнлюкде уа секиртмеде жол бузула-бузула турады. Адамла уа аны тазалайдыла, жангыдан ачадыла, улоу жюрюрча этедиле. Алай этмей не амал, башха жол болмаса? Жаланда башында сагъынылгъаныча бушуулу ишден Аллах сакъласын!