Игилени хапары

Хапар

«Эрден туугъан эр!» – деучю эдиле Байсолтаннга. Ол хапары тёгерекде кенг жайылгъан, аты жигитлик жырлагъа, кюйлеге кирген Къантемирни атасына тийишли жангыз уланы эди.

Къантемирни атасы Таусолтан къолайлы эр кишиледен бири болгъанды ауузда дейдиле. Малы, жайлыкълары, монглугъу бла да ол кёплени озгъанды. Алай а менсинмегенди, кишини кесинден эниш этмегенди. Жашы Къантемирни да игилик бла тюзлюк, сора эрликдиле жашау чигинжиси деп, алай юйретгенди.

Бий уланны сюйгени – дюгерли бийни сау Кавказгъа айтылгъан ариу къызы Мисурат эди. Керти да суратха ушагъан ариу. Бек иги жырчыла этгендиле жыр Мисуратха. Къантемирники уа жюрек сезимлери бла аладан артха къалмайды.

Кезиулю кере аны бла жашырын тюбеширге сюйюп, Дигорагъа келген Къантемирге къонакъбайы мудах тюбегенде, не эсе да бир жарсыулу иш болгъанын ангылагъанды таулу бий.

– Бекузар, жаратмайма халынгы, – деп, кёзюне къарагъанды къонакъбайыны.

– Сыйлы къонагъымы къууандырмазымы билип, андан кюеди жюрегим.

– Жашырмай айт. «Жаланда керти тюз болур», – дейдиле бизде.

– Ариу Мисуратны тюнене ингирде къоншу бийге бергендиле.

Аны эшитгенлей, Къантемир бла нёгер жашлары киеу жыйынны ызындан болгъандыла. Келинни арбазгъа кийире тургъан кезиучюкде жетип, ат боюнундан узалып, сюйгенин алып къачханды Къантемир. Аланы ызларындан болгъан жашладан бири да къайтмагъанды артха сау.

Уллу бушуу кирген элге бир ненча кере къайтып баргъандыла Малкъардан келечиле, кечгинлик тилей, алай аланы эл къыйырындан ары да жибермегендиле. Алай бла башланнган душманлыкъ кюч ала баргъан болмаса, сууургъа ушамагъанды. Къантемирни анасы да, ариулугъу Беш да Тау ауузуна айтылгъан бийче, аны сюймеклигини юсю бла кёплеге келген бушуугъа жюреги эрий, жашына юч жыл да болгъунчу дуниясын алышханды. Баям, андан сора жашау Къантемирге татыусуз кёрюннгенди. Алай болмаса, аны да къадары алай бушуулу болмаз эди.

Бир жол ол эки нёгери бла тау жайлыкълада айлана болгъанды. Аруанны кенг жерлеринде ала дюгерли душманларына тюбегендиле. Ала да бош адамла тюйюл эдиле, от-окъ уруш этгендиле. Къантемирни адамларындан жумушчусу бла ол къалгъандыла, дюгерлиледен да бир сабий жашчыкъ.

Сабий, солуусуз жатханладан бирин ушкогун сермеп, бийни марагъанда, жумушчусу Къантемирге:

– Ёлтюрюп къояды, иймансыз! Къарап турма, ат! – деп къычыргъанды.

Ол заманда Къантемир:

– Алыкъа эринлеринде ана сютю къурумагъанды, мен аны бла сабийни къанын къалай къатышдырырма, – деп, унамагъанды.

Дюгерли жашчыкъ алайда Къантемирни ёлтюргенди, жумушчусуна уа тиймегенди. Баям, ол да акъсюекледен болур эди ансы, къулну ёлтюрюп, аны бла намысын тюшюрюрге сюймегенди.

Ма аллай кишини жашы эди Байсолтан. Инкъыйлап, башха урушла да озуп, юйдегиленнген да кеч этгенди Байсолтан. Мухаммат туугъанда, анасы Зулейха артыкъ бек къууанмагъанына киши сейир этмеген эди – ол аны къарт Байсолтан бла бирге ёмюрге байлагъанын ангылагъандан болур эди. Сюймей баргъан эди анга, ёге анасыны тырманындан, атасыны да амалсызлыгъындан къутулур ючюн. Алай а къайын юйюнде андан да къаты болумгъа тюшгенин биринчи кюнледе окъуна сезген эди. Бир такъыйкъа бош заманчыгъы болмагъанды солуу алыргъа – юй, арбаз, малла, бахча, келген, кетген...

Жарлы Зулейха жай айны бир ариу кюнюнде экинчи сабийден къутулалмай кетгенди. Аны ауушханын эшитип, эшикни уруп киргенде, Байсолтан юй адамыны юсюне атылгъан жабыуну къымылдагъанын эслеп:

– Сауду! – деп къычыргъанды.

Алай тюйюл эди. Зулейха солуусуз болуп къалгъанда да, аны ичинде сабий жан дыгалас этгенин ангылап, Байсолтан къойчу бичагъы бла аны сабий орунун сакъ жарып, андан сабийни чыгъаргъанды…

Андан арысында юйюне башха тиширыу кийирмезге ант этген эди Байсолтан, алай къыйын эди – къолунда къагъанагъы, сора энди жюрюп башлагъан, алыкъа игини-аманны билмеген тамата жашчыгъы. Сора анга юй адамыны экиге айланнган эгечи Сырманы тапхандыла

«Ёлген къатынын сойгъан Байсолтаннга къалай барырса?» – деп сюелгенле да болгъандыла къызгъа. Алай тамата къызыны бушууундан къаралып, ол кюнлени ичинде иги да къартайып къалгъан атасы: «Хар не да Аллахны къолундады. Ол жазгъан жазыудан къачарча тюйюлдю адам. Сен – Аллахха, сабийле уа санга аманатдыла», – дегенинде, угъай деп сюелалмагъанды.

Сырма аламат ана болгъанды Мухамматха, Ахматха да. Кесини къызындан эсе алагъа – аманат сабийлеге – иги болгъанды деп да айтыучудула элде. Кеси жангыз ёсген Байсолтан да юйдегиси аны жашларына эгеч къошханына ыразы эди. Бир бирден эслерча тамата болмагъан сабийле юйге жарыкълыкъ къайтарып, жашау жангыдан башланнганча кёрюннген эди Байсолтаннга.

Сабийле терк ёсюп баргъанларына къууаннганды ол, хар таудан элге тюшгени сайын. Артда уа уруш башланды да, ары кетдиле бир бири ызларындан жете келген Мухаммат бла Ахмат. Экиси да къайтмадыла. Сюргюннге да элтди, андан бери да къайтарды аланы къара къагъытларын Сырма. Байсолтаннга уа кёргюзтмеди. Ол артда, аны тюшюне келип: «Отар къызы, жашла мени бладыла, сен букъдуруп тургъанлыкъгъа», – деп, тырманмы этди, дауму айтды, билдиргенлигими эди, Сырманы уа сукъландыргъанды. Бек тансыкълайды ол аланы.

Бир арбазда олтурадыла Сырма бла Байсолтан, аралары уа – минг жылча, узакъ. Дунияларыча. Ол – хакъ дунияда, Сырма уа – хаух дунияда. Эр киши – терек тюбюнде туудугъу – къызындан туугъан Абдулкерим ишлеген узун агъач шинтикде, тиширыу а – атлауучлада.

Ингир, кюндюзгю къызыуну унутдурургъа кюрешгенча, салкъынды. Кюн тау артына жетгинчи ай чыгъып, кёкню эки жанындан къарадыла бир бирге. Ала былай тюбешгенде болуучусуча, къарангы бир кесек ажашып турду да, сора, таукел болуп, чегет агъачдан, къая дорбунладан, теренирек къолладан чыгъа, шыбыртсыз тёгюле башлады.

– Анам, сууукъду, олтурма бу ташда, – деп бир-эки кере да айтды къызы, сора, болмазын кёргенде, бир къатапа тышлы аппынны келтирип, къоймай, анасын анга олтурду.

Аны келинчиги да сакълап турду, къайын анасыны анасы юйге кирип тынчайыр заманны. Ол а ашыкъмады. Тынгысыз келини кезиулю кере босагъада кёрюннгенде:

– Кёк энишге тюшгенча, жууукъдула жулдузла бюгече. Сакълама мени, жаным, жат. Алай кёп къалмагъанды манга бу ариулукъгъа къараргъа, – деди.

Байсолтан арбазда агъач шинтикде олтуруп тургъанын а айталмады. Биле эди аны бюгече бери бош келмегенин.