Хайырлымыды, уулумуду сатып алгъан ашыбыз?

Биз энди базарда айтылгъаннга да, тюкенледе этикетлада жазылгъанлагъа да ийнанмайбыз. Ууланып, врачланы болушлукъларын излегенден сора, ийнаныу-ышаныу жокъ болады. Да сора къайда сатып алайыкъ аш-азыкъны? Аны юсюнден «Магнит» тюкенни товароведи Ахкёбекланы Лейля бла ушакъ бардыргъанбыз.

- Бусагъатда толусунлай ийнанырча тюкен бармыды?

- Тюкен сайламагъыз, конкурслада хорлагъан, белгили производительлени товарларын алыгъыз. Дуния тюрленнгенди: танышыбыздан болмаса, танымагъан адамыбыздан бал алыргъа къоркъабыз. Жау да, сют да алай. Сатаргъа мал союп, жууукъла-тенгле аны не заманда сатарла деп сакълайбыз. Бир аппа айтханлай, «дуния ётюрюкден толгъанды», ол ашха-суугъа да жетгенди. Бал, къаймакъ (сют баш), оливка жау, къызыл этли къакъланнган чабакъ, чабакъ консервала, креветкала, краб таякъчыкъла, икра (чабакъ жыйны) эм эт ашарыкъланы асламысы шёндю жалгъанладыла, ол белгилиди. Ата-бабаларыгъызны ашларын сайлагъыз сиз да. Бахчагъызда ёсдюрюгюз хар затны да. Хау, шахарда хар бирибизни да жокъду бахчабыз. Алай эсе, производительлеге къарагъыз.

- Тюкенде сютню не багъалысын алсанг да, къайнатып башласанг, сабийге как этерге, ол а сыфатын терк окъуна тюрлендирип, гитче тугулчукълары болгъан суугъа бурулуп къалады. Сары жаудан а тортха крем этеме дегенинглей, ол а керти жауча чагъылмай, крем да болмай къалады. Сют башны уа айтмай къояйыкъ, ол толусунлай хайырсыз порошокду.

- Шёндю сют ашарыкъланы жарашдыра туруп, керти сары жауну орунуна, андан эсе иги да учуз болгъан битим жауланы хайырланадыла. Сёз ючюн, пальма жауну. Ол а адамны чархына иги жарашмагъан затды.

Ётюрюк сют башны керти сют башдан башхалыгъын тохташдырыуну бир бёлек амалы барды. Хар заманда да сют башны ким чыгъаргъанына эс буругъуз. Атлары айтылгъан предпринимательле, сют башны игилигин тийишли даражада тутаргъа кюрешедиле. Къаллай бир заманны сакъларгъа (тутаргъа) боллугъуна да къарагъыз. Жалгъан сют баш керти сют башдан эсе кёпге дери бузулмай турады. Асыры учузуна да ышанмагъыз, ол ётюрюк сют баш болургъа боллукъду.

Битим жаудан жарашдырылгъаны ауузда терк эримейди эм аны сют татыуу да болмайды. Жалгъан сют баш холодильникде кёп турса, чириген татыу этерикди.

- Алгъын бизни республикада бал бир бек татыулу болуучу эди. Энди уа бизнесменле терек бахчаларына дарманла сепгенден сора, чибинле къырыладыла, аны бла бирге жалгъан бал сатханланы саны да кёбейип барады.

- Адамлыкълары болмагъан предпринимательле, терк файдалы болургъа итине, жартысы нектар бал болгъан продукцияны  сатаргъа  кюрешедиле. Балны жетгенин бла къалгъанын, къашыкъчыкъны балгъа сугъуп, ёрге тартсагъыз билликсиз. Жетген бал созулгъан этеди. Жетмеген созулмай, юзюлюп къалады.

Хар заманда да бал къаллай татыулу болгъанына эс буругъуз. Керти бал алгъа тамагъыгъызны къыздыргъанча этип, артда уа, бал чибинле аны къаллай гюлледен жыйгъан эселе да, аллай татыу этерикди аузугъузда. Татыуу, ариу ийиси да жокъ эсе, мияла конфетча неда кюйдюрюлген бал тузча татыу эте эсе – ётюрюк балды.

- Белоруссиядан келген сатыучула Абхазия атлы майданда жыл сайын бал сатадыла. Ол не затды, къалай этилинеди?

- Крем бал кёп жайылгъан учуз сортлу осал балды. Анга соя (жашил къудору) унну эм сютню, крахмалны къошадыла. Аны билген къыйын тюйюлдю. Бирлитрлик банка толу болса, керти бал 1 килограмм бла 450 грамм тартырыкъды, крем бал а – жаланда 800 грамм. Сатыучула крем балны холодильникде тутугъуз, дейдиле. Керти балны уа холодильникге салыргъа  жарамайды.

- Олива жауну салатлагъа къошаргъа да алабыз, косметикалы амалча да хайырланабыз. Алай аны къайсысы иги, къайсысы осал болгъанын къалай айырыргъа боллукъду?

- Олива жауну алырдан алгъа этикетканы тынгылы окъугъуз, сора бетине эм татыууна эс буругъуз. Этикеткасында къайда жарашдырылгъанындан сора да, шешалагъа къайсы къыралда къуюлгъаны да жазылып болургъа керекди. Оливала ёсмеген къыралда шешалагъа къуюлгъан жауну алмагъыз.

Иги олива жау окъуна кюн тийген жерде кёп заманны турса, бетин тас этеди, татыуу, жараулу затлары да кетедиле. Ол себепден къыстырыкъгъа деп аны кёп алыргъа жарамайды. Бир кесекге холодильникге салсагъыз окъуна – башы кёмюк этерикди.

- Чабакъ жыйныны (икраны), краб таякъчыкъланы юслеринден а не зат айталлыкъсыз?

- Багъалы жыйыны окъуна да иги болмай къалыргъа боллукъду. Керти икрада мылы бек аз болургъа, жыйыкъла да саучукъла болургъа керекдиле. Ётюрюк икра окъуна да чабакъ ийис этерге, тюрсюню да, бюртюклерини формалары да керти жыйны кибик болургъа боллукъдула. Аллай икраны тишигиз бла эзип билаллыкъсыз керти болгъанын. Керти жыйны бюртюгю, тишле бла къысханда, атылгъан этеди, татыуу да ачыракъ болады, ётюрюгю уа – эзилип къалады. Икраны къайнар суу бла айырыргъа да боллукъду, керти икраны бюртюгюн къайнай тургъан суугъа атсагъыз, белогу бише башларыкъды, сууда акъ сызлыкъ къоя, кеси уа бузулмай къаллыкъды. Ётюрюк жыйны уа къайнар сууда сыфатын тас этеди эм эрип башлайды.

Былай къарап, краб таякъчыкъла иги не аман болгъанларын биляллыкъ тюйюлсюз, аны жаланда лабораториялада тохташдыраллыкъдыла, аллай ашарыкъланы аз ала туругъуз. Хайырлары да азды аланы.

Тышларында айтылгъанына кёре, алагъа крахмал, бояула, консервантла эм чабакъ фарш къошадыла. Чабакъ фарш да 10 процентден кёп болмаучуду. Тинтиуле бардырылгъандан сора, краб таякъчыкъланы 90 проценти неден этилгенин тохташдыралмагъандыла экспертле окъуна.

- Юйде аш болмаса, консервалагъа жетеди кезиу, иш хакъ алыннган кюнледе уа – столда лосось, форель, сёмга да болады. Аланы юсюнден а не айтыргъа боллукъду?

- Чабакъ консерваланы сатып алгъан адам анда чабакъ эм соус къаллай бир болгъанларын бир заманда да тохташдыраллыкъ тюйюлдю. Адамлыкълары болмагъан производительле аны аслам хайырланадыла. Соус не къадар кёп болса, производство къоранчла аллай бир аз, файда уа аллай бир кёп болады.

Чабакъ промышленностьда керти консервантланы синтетикалыла къыстагъандыла. Производительле да чабакъны ёлчемин кёбейтирик затланы кёп къошадыла. Банка тынгылы жабылмаса, анда болгъан тутурукъ ашха киреди, сора ашарыкъны ачытады.Консервантлада болгъан бактерияла ашарыкъны бетин эм ийисин болгъаныча тутадыла эм аны сакълауну болжалын кёбейтедиле. Осал чабакъ консерваланы ашасагъыз, ууланыргъа, аш орунугъуз аурургъа, къаныгъызны басымы кётюрюлюрге боллукъдула, ракдан аурургъа окъуна къоркъуу барды.

Шёндю лосось, форель эм сёмга чабакъланы тюкенледе сатылгъанларыны 95 процентин фермалада жалгъан ашла бла ёсдюредиле. Аланы этлерин сизни аууз сууларыгъызны келтирирча къызгъылдым этер ючюн, чабакъ ёсдюрюучюле аланы бояулу ашла бла багъадыла.

Алдаулагъа адамла башха чабакъланы  сатып алгъанда да тюберге боллукъдула. Ол чабакъла бири бирине бек ушайдыла – акъ чабакъ да, хек чабакъ да башлары, терилери кетерилип болсала, бирин биринден айыраллыкъ тюйюлсюз. Тресканы орунуна хек чабакъны салып, треска чабакъды деп жазаргъа, анга да сертификатны къошаргъа да боллукъдула.Чабакъ къайсы къумалы болгъанын тохташдыраллыкъ лабораторияла битеу къыралда окъуна бек аздыла. Къакъланнган чабакъны тойлада да, харкюнлюк ашда да хайырланадыла. Алай аны ким, къалай этгенин биз билмейбиз. Тютюнде къакъланнган чабакъны кёп ашасагъыз, саулугъугъузгъа заран тюшерге боллукъду. Бизде чабакъны жукъа тютюн бла къакълайдыла асламысында. Ол а бек кючлю канцерогенди.

Тюз технология бла къакъланнган чабакъны жукъа тютюн бла къакъланнганындан айыргъан къыйынды, алай эсе да, айырыргъа уа боллукъду. Сатыучугъа кесип кёргюзтюгюз, дегиз. Тюз къакъланнган чабакъны кесилген жеринде эти акъсылдым боллукъду. Андан сора да, чабакъ къачан къакъланнганына, къалай сакъланнганына да эс буругъуз. Чабакъны эртте къакълагъан эселе, къалай сакъланнганын билир онг жокъ эсе, анда заранлы микробла болургъа боллукъдула.  Аллай чабакъны ашасагъыз, ууланырыгъыгъызгъа сёз да жокъду.

- Этни юсюнден а не зат айталлыкъсыз?

- Былай къарагъанда, тап, ариу кёрюннген эт окъуна заранлы болургъа боллукъду. Этге кёп тюрлю нитратланы саладыла, ала уа, эт иги кесек заманны сакъланнган эсе да, аны бет сыфатын бузмай тутадыла. Пельменьлеге да тийишлиси чакълы эт салмай къояргъа боллукъдула. Кертиси бла да, алада эт упаковкада айтылгъанындан аз болуучуду, асламысы уа учуз эт болургъа боллукъду. Соя ун да къошадыла, тууар этди деп алдайдыла, тауукъ эт болгъанын жашырып. Ашарыкъланы ол халда алышындырыу адамны саулугъуна заран тюшюреди деп айталлыкъ тюйюлбюз, бохчаны женгиллендиригине уа – сёз жокъду. Къысхасы, тюкенде хар алгъан товарыгъызны юсюнде жазылгъанын окъуп, сагъыш этип, алай алыгъыз.