Къозланы дарманлыкълары

Адамны жашауунда къозланы къаллай уллу магъаналары болгъаны эрттеден белгили эсе да, аны толу билмегенле да кёпдюле. Биринчиден, ол битим мюлкде файдалыды. Бек татымлы ашарыкъгъа саналады, адамны чархын кючлеуде анга жеталлыкъ кёгет жокъду деп таукел айтыргъа жарарыкъды. Къозну ичинде калорий  будай ундан этилген ётмекдегинден эсе 12 кереге, сютден - 11, картофдан - 7, башха битимледе 15 кереге кёпдю. Тюрлю-тюрлю витаминле (А1,В 1,В 2, В3, ВС , В12, В15, С, Е, Р, К),багъалы аминокислотала, микроэлементле, жау, белок да алай.

Аны уллу дарманлыгъы да барды. Къозну ичи, къабугъу да,  жюрек-къан тамыр аурууладан, ич органларында жаралары неда ташлары болуп къыйналгъанлагъа иги жарагъандан сора да, диабетге, атеросклерозгъа къажау бла кюрешде да болушадыла. Аны аш-азыкъ эм кондитер промышленностьда хайырланадыла, варенье, маринад, халыуа, конфетле, тортла, печеньяла эм башха тюрлю татлы ашарыкъла жарашдыргъанда да.

Къозу къабугъу жашил кезиуюнде С витамин бла  бек байды да, адамны чархын
ауруулагъа къажау чыдамлы этиуде (иммунитет) хайырланылады. Ичи да чий кезиуюнде ол жаны бла къатхан къара эрикден 6 кереге, итбурунну (юлёкъу) жемишлеринден 9 кереге, апельсинледен 40 кереге багъалыды.

Беш ыйыкъдан кёп озмагъан заманында андан медицина препаратла, варенье этедиле.
Бизни республиканы болумларында ашда-сууда йод азлыкъ этгени богъурдакъ-без ауруулагъа элтеди. Аны себепли газет окъуучуланы жетмеген къозладан этилген дарман вареньяны бизни институтда жарашдырылгъан технологиясы бла шагъырейлендириуню тюзге санагъанма.

Июнь айны 15-ден 25-чи кюнюне дери кезиуде беш ыйыкълары болгъан къозланы жыйып, адыргъа салып, сууукъ суу къуядыла да, аны ачылыгъын кетерир ючюн, кюн узуну сууун бир ненча кере алышдырадыла. Ызы бла, аланы ариу сууда тынгылы чайкъап, 25 кюнню сууда тутадыла. Алайгъа жетдиргенден сора аланы бир суткагъа тытыр суугъа саладыла. Ол суу кеси да энчи адырда 10 литр суугъа бир килограмм жангы эритилген тытыр къуюлуп, юч къаты марля бла сюзюлюп этиледи.

Андан сора къозланы кюн узуну баргъан сууда бир ненча кере жууадыла да, биширип тебирейдиле. Ол ишни да энчилиги барды: къоз ичлени бек алгъа кастрюльде къайнай тургъан суугъа саладыла, 40 минут озгъанлай а, мычымай,  сууукъ сууу болгъан адырда сууутадыла, чанчхы  бла орталарына дери тешикле этип. Ол кезиуге, бир литр сууда 2 килограмм бал тузну эритип, къатышдыра, 10-15 минутну къайнатадыла, татлы суу (сироп) хазырлайдыла, анга къозланы къошадыла, къаты жаннган отда 10 минутну, ызы бла сериуюн отда бир сагъатны биширедиле.

Ол халда жарашдырылгъан вареньяны бир сутканы чёкмеге къоядыла да, ызы бла отха саладыла, кюн сайын бир кере биягъыча амал бла 3-4 кере биширедиле.

Сууу аз болуп тебиресе, энчи хазыр этилген сиропдан къошаргъа керекди. Бек артда
биширгенде, ол бошалырына 5 минут къалып, вареньягъа сюйгенлери чакълы бир лимон кислота, ваниль, корица, гвоздика дегенчаланы къошадыла.

Алай этгенден сора ол файдалы ашны сууда къайнатылгъан (стерильный) банкалагъа къуюп, башларын тийишлисича жабып, салкъын жерге салып къоядыла.

Дагъыда бир эсгертиригим: вареньяны татыуу, анга къошулгъан затла бир бирни табып, ай чакълы заман озгъандан сора чыгъады.

Къозладан варенье къалай жарашдырылгъанына аслам эс бургъаным бошдан тюйюлдю. Сабийи болгъан юйюрде, сабий садлада, школлада сабийлени ашларына къошулса, ол бек хайырлы боллугъун къайтарып билдирирге сюеме.

Къозланы жауу да кёп затха жарайды: бийик качестволу бояуланы, даражалы сапынланы, лак эм тушь дегенча затланы хазырлауда. Бу битимни чапыракъларында эфир жау барды (юглон - С10 Н6 О3), ол а чибинлени эм башха къурт-къумурсхаланы къоркъутханы бла хайырлыды. Андан сора да, къоз чапыракъла, хауаны тазалап, саулукъгъа иги болурча этедиле. Ала эритилген суу (экстрат)туберкулёз, полиомиелит, подагра эм башха аурууладан багъыуда жарайды.

Музыка инструментле, багъалы мебель ишлеуде, къурулушда къозну агъачын
сайлап аладыла. Къоз терекле, тамырлары тереннге кетип, тёш жерлени ырхы жууудан, топурагъы ашалыудан сакълайдыла. Аланы парклада, бахчалада да сюйюп ёсдюредиле. Терекле бийик ёсгенлерин (бизни республикада 30 метрге дери), кенгнге жайылгъанларын, чыдамлы болгъанларын, уллу къыйын салыуну излемегенлерин эсге алып, аланы къыйыр, ташлы, башха затха жараусуз жерледе, жол жанларында орнатыргъа керекди, орталарында 10 метр чакълы къалып.

Бизни республиканы топуракъ-хауа болумлары бек жарашадыла да, къоз терекле эллени къайсы биринде да бардыла, алай, жарсыугъа, урлукъладан ёсдюрюлюп
жайылгъанладыла, аз тирлик бередиле, тышлары къалындыла, къатыдыла, ичлерин толусунлай алгъан къыйын болады. Аны себепли къозланы жангы сортларын 
жаяргъа керекди, вегетатив амалны (жалгъауну) хайырланып, алгъа питомникледе
жайып.

Бу битимни агротехникасын жарашдырыуну эм селекция тинтиулени бизни институтда 1954 жылда А.К.Каиров башлагъанды, 1970 жылда уа ол ишни андан ары Ф.А.Кучмазокова бардыргъанды. Алимлени къаууму, Север - Кавказ регионда экспедицияла къурап, къозланы кийик формаларын тинтгендиле. Жюз минг чакълы терек сыналып, аладан 400-ден аслам тюрлюсю алыннгандыла да, аладан да 120-сы сайланып, бир бири бла жалгъашдырылып (скрещивание) ёсдюрюлгендиле. Бай эм терк окъуна тирлик этерик, тышлары жукъа, ичлери уллу эм толу жемишле берлик къоз тереклени жангы сортларын табыу деген борч салыннган эди да, ол мурат толгъанды.

Бизни алимле чыгъаргъан къозладан Каировский, Тонкокорый, Адиль, Анзорей, Баксанский крупноплодный, Урожайный, Нальчикский, Эльбрусский, Десертный, Терский тонкокорый сортла сайланнгандыла. Ала 3-4 жылдан тирлик берип башлайдыла. Аладан 14-16 жылларында бир гектаргъа тергегенде, 25-30 центнер, отуз жылларында уа 55 центнер тирлик алыргъа боллукъду. Жараулу жемишлери, къозну ичи толу, ауурлугъу 12-15 грамм, къабукълары жукъа, тынч сыннган болуп.

Тереклери уа сууукъгъа, къургъакълыкъгъа, ауруулагъа да чыдамлылыкълары
бла айырмалыдыла.

Къозланы жыйыу, белгилисича, тыш къабукълары жарылып тебиреген заманда
бардырылады. Аланы таякъла эм башха затла бла уруп тюшюрюрге жарамайды.

Нек дегенде  алай этгенде, келир жылдагъы тирликни мурдору боллукъ жангы бутакъла сынадыла, чирчикле агъадыла. Къабукъларындан тазаланнган къозланы
бек алгъа жатма тюбюне жайып эки сутканы, кюнде къоюп да бир ыйыкъны къурутургъа керекди. Сакъларгъа алай бла салыннган къозла эки - юч жылны да ашха жараулу болгъанлай къаладыла.