АТИЙМА

Мындан кёп жыл алгъа, онтогъузунчу ёмюрню экинчи жарымында алыннган бир почта открытка тюшген эди къолума. Анда бурун заманлада ишленнген Кёнделен аягъындагъы кешенелени суратлары бар эдиле. Ала битеу да жети боладыла. Бир кешенени къатында эр киши сюеледи. Бийикликлерин тенглешдиргенде, адамдан эсе ол юч кере бийик кёрюнеди.

Бирини уа оюлгъан жери барды. Анга эслеп къарасанг, ол къая ташдан ишленнгенин кёресе. Аллай ташла уа ол тийреде жокъдула, баям, тардан келтирилген болурла. Ала уллу бийлеге неда аскер башчылагъа ишленнгеннге ушайдыла.

Кешенеледен хапар сора, Кёнделеннге баргъанымда, анда бир къауум абадан адамгъа жолукъгъан эдим - Малкъарланы Исхакъгъа бла Жашууланы Сейитге (жаннетли болсунла). Токъсан жылдан атлагъан акъсакъалла эсгертмелени бийикликлери алты, кенгликлери уа беш метр болур эди, дейдиле.

Бу эки адам сабий заманларында алайлада бузоула кюте, кешенелени ичлерине кирип, жауундан кёп кере букъгъандыла. Ата-бабаладан къалып, ала бла байламлы хапарла да айтхандыла. Бирине тынгылы эс да бургъан эдим.

Кёнделенде урушну ветераны Ботталаны Окъупха да тюбеген эдим. Кешенеле бла байламлы хапарны юсюнден соргъанымда, ол да акъсакъалла айтханча къайтарады.

Тамерланны аскерлери, битеу Азияны къолгъа этип, онтёртюнчю ёмюрню ахырында бу тийрелеге жетедиле. Бахсан аузуну адамлары ала бла къаты сермешгендиле. Къолунда сауут туталгъан эр кишилени барысы да къазауатха чыгъадыла. Ала арсланлача сермеше эдиле душман аскери бла. Алай азиячыла къылыкъсыз кёп эдиле. Аланы къыра тургъанлыкъгъа, толкъунлача, бири бирин алышындырып, ёшюн уруш этедиле. Таулуладан да аслам адам жоюлады. Къалгъанлары артха ыхтырыладыла.

Ол заманда тардан бир тиширыу, эр кишича кийинип, юсюнде да акъ жамычысы, жюзге жууукъ нёгери бла чыгъады. Ала, жел ургъанча жетип, душман аскерни ортасына киредиле да, узун бичакълары бла солуна-онгуна сермей, алларына тюшгенни къырып тебирейдиле. Кёплерин къырып, чакъырылмагъан къонакъланы Кёнделен сууундан иги да энишге къыстайдыла.

Кюбесинде кюн таякълары жылтырай, акъ жамычылы тиширыу барындан да къаты сермеше эди. Силдегени бла жаудан бирин тёнгеретмей къоймайды. Аны алай этгенин кёрген душманла бетден-бетге аны бла демлеширге базынмайдыла. Сора бир къаууму узакъдан садакъ окъуна атып тебирейдиле. Ала жиберген темир бурун окъла терен кирген эдиле жигит тиширыуну санларына.

Алай ол жыгъылмады. Энишге ийилди, сол къолу бла атны жалкъасындан къаты тутду, онг къолунда къылычын да ычхындырмады.

Аны алай болгъанын кёрген нёгерлери жетдиле да, кеслерини башчыларын Кёнделен башына Жашырын-Дорбунлагъа элтедиле. Анда жараларына дарман салып, байлап да кюрешедиле. Жарсыугъа, къаны кетип, ол анда ёледи. Биле эдиле таулу къызла атда жюрюй да, уруш эте да. Керек кюнде уа Ата журтларына къалкъан болуп сюелгендиле.

Ким эди бу жигит тиширыу? Бир-бир абадан кёнделенчилени араларында аны атын эсде тутханла бардыла. Ол санда биз башында сагъыннган Жашууланы Сейит да. Озгъан ёмюрню отузунчу жылларында (аны акъылбалыкъ заманыды) атасы бла Жашырын-Дорбунла тийресинде бичен этгенди. Бир кюн атасы Сейитни дорбуннга элтеди. Ол тийреледе борсукъла бар эдиле да, алагъа къапхан салыргъа.

Алайда тамата дорбуннга киреди, жашын да ары чакъырады. «Да бу уа оюлуп тура кёреме да, кел, болуш, ташларын жерине салайыкъ», - дейди. Жаш дорбуннга киргенде, къабыргъаны къатында ачылып тургъан къабырны кёреди. Ичинде сюеклери, узун чачы да бар эдиле. Сейит чачны къолуна да алады. Тюклери ууалып бара эдиле. Ташланы жерлерине салып бошагъандан сора, атасы жашына къабыр кимники болгъанын, ол адамны атын, тукъумун, къачан, къалай ёлгенини юсюнден халкъда жюрюген хапарны айтады. Бизге да ол тюз ол формада жетгенди.

Къабырны хапарын кёнделенчи Малкъарланы Кусайны жашы Исхакъ да биз огъарыда сагъыннганча айтхан эди. «Тиширыу Табыналаны Атиймады», - деген эди. Урушну, урунууну да ветераны Ботталаны Окъуп да айтханды аны юсюнден. Аладан сора да болурла Атийманы хапарын билгенле.

Онтёртюнчю ёмюрню ахырында Тимурну аскерлерини бла сермешге артда Элек уруш дегендиле. Алай нек айтхандыла? Ол заманлада аскерчиле къазауатны кезиуюнде кеслерин сюнгюден, садакъ окъдан, къамадан сакълар ючюн темир къалкъанланы хайырланнгандыла. Сауут анга тийсе, артха чартлагъанды.

Таулула къалкъанны тышына къыл аркъанны чулгъагъандыла. Тёгерегине ууакъ тешикле этгендиле да, сахтиян баула бла аркъанны къалкъаннга бегитгендиле. Ол а элекге ушагъанды. Бахсан аузуну адамы аллай сауутланы биз айтхан кешенелени къатларында сермешде хайырланнгандыла. Элек уруш деп андан айтылгъаныны юсюнден хапар жюрюйдю.

Андан бери бир ненча ёмюр озгъанды. Тёлюле бир бирлерин алыша барадыла. Жигит къыз Атийманы аты уа бюгюн да халкъны эсиндеди.

Кёчгюнчюлюкге дери уа ол тийреледе болгъан малчыла, жолоучула,  къабыргъа къайтып, алайда дууа окъуп, намаз этип болгъандыла. Андан

къайтханлы ол иш унутулгъанды. Алай таулу къызны батырлыгъы бюгюннге дери эсде тура эсе, мындан арысында эркин тюйюлбюз аны унутургъа.

Кешенелени юсюнден айтханда уа, халкъыбызны къалыубала заманларыны шагъатлары, Бахсан ауузну къалауурларыча, сюеле эдиле Кёнделен аягъында. Жауунланы жуугъанларына, желлени жалагъанларына, сууукъ боранлагъа кеслерин хорлатмай! Ишлей биле эдиле бурун заманланы усталары.

Жыйырманчы ёмюрню отузунчу жылларында кешенелеге къажау дагъыда бир жау келгенди. Ол а барысындан да кючлю эди. Анга уа, къая ташладан ишленнгенликге, кешенеле чыдамадыла. Жахиллик эди аны аты. Бир къауумла аланы ойдула, ташларын юйлерине ташып, хунала, журтла ишледиле. Аны бла тарыхыбызны бир кесегин жокъ этдиле.

Кешенелени къадарлары алай болду. Бир заманда уа ала жюз жарымдан артыкъ эдиле деген хапар барды. Ала кимлеге, къачан ишленнген болур эдиле? Энди анга жууап табыллыкъ болурму?