Тилим, диним да бир

Къарачай-малкъарны ниет байлыгъы
Миллетни миллетлигини эм биринчи шарты аны тилиди. Тилибиз а бек байды. Халкъыбызны тарыхы, ниет хазнасы да узакъ ёмюрледен келеди. Алай алгъаракъ жыл¬лада ол затланы юсюнден сагъыныргъа мадар болмагъанды. Жанынгы бек къыйнагъан неди десенг - кертини юсюнден учхара айтханла миллетибизни ичинде да асыры кёп тюбегендиле.

Ётген заманны идеологиясы бир затла къурашдырып, сыйыбызны жалгъан, ётюрюк теория бла тюшюрюрге кюрешгенди. Алай жашауда хар затны кертилик хорлайды. Кертилиги учундургъан шагъатлыкъладан бир кьауумуна къарайыкъ. Аны юсюнден Къарачай шахарда жашагъан Халкёчланы Хасан кесини оюмун 2000 жылда сентябрьде «Заман» газетге жазып ийген эди да, аны бла сизни шагъырей этебиз. 

Къытайны Уйгъурстанындан Дунайгъа дери, Шимал буз тенгизден - арап къыраллагъа дери, Евразияны 12 миллион квадрат кило¬метр жерин толтуруп, минг жылладан бери ёчюлмей келген ортатюрк цивилизациясында Къарачай-Малкъарны да кёребиз. Жер-суу атларыбыз, сёлешген тилибиз, фольклорубуз, адетлерибиз, дагъыда кёп затыбыз не къадар эрттегисин излесек, ол къадар бирчалыкъларына сейирге къалып къууанабыз.

Бизни тилибиз дунияны къаллай бир жеринде, не халда тюбегенине эс бурсакъ, сейирсинир зат - тенгиз тенгли бирди. Орта¬тюрк тилде минг жылдан алгъа жазылгъан айырмалы суратлау чыгъармала бизни бюгюннгю тилибизде бек ариу, тынч да ангылашынадыла.

«Ортатюрк цивилизация, аны тили заманланы бир кезиуюнде айнып болгъандыла, энди ала къайтмаздан ёчюлгендиле», - деп оюмлагъанланы терс болгъанларына бир талай юлгю келтирейик.

Жетинчи ёмюрде Кёктюрклени къыралында, къытай аскерни хорлагъан «Кюль - тегин» аскер башчыбызгъа аталып, «Гитче жазма» бла «Уллу жазма» деген таш китапла ариу сакъланнгандыла. Алада биз¬ни тилибизден эл, токуз - огуз, темир къапыкъ, онокъ, кёк тюрк, отуз - татар, къара - кёл, къатун, тамгъачи, буюрукъ, эл инанчы, акъ къулым, алтын кёл дегенча сёзле бек кёпдюде. Магъаналары да бек ангылашыныулудула.

Бу сёзлени бизни тилге кёчюрюр кереклиси бармыды? Быланы кёре барсанг, сейир болуп къууанмай къалырмыса? Башха миллетибиздеги жазмабызгъа да къа¬райыкъ. Ортатюрк дуния адабиятын эсгертмеге къалдыргъан акъылманларыбыздан бири Махмут Къашхарлы 1072 - 1083 жыллада «Диван лугъат ат - тюрк», атлы ёлюмсюз китабын жазгъанды. Аны «ата сёзле» де¬ген бёлюмюнде, (латинден кирилл алфавитге хар харфын тургъаныча келтиреме), былай айтылады:

Алымчы арслап, беримчи сычкъан;
Бирин-бирин минг болур, тама-тама кёл болур;
Бёри къошнысын йимес;
Эл къалды, тёрю къалмас;
Эркеч эти эм болур, эчкю
эти йел болур - эркеч эти дарман болур, (эчки эти ауруу болур, желинги къозгъар);
Кёзден йыраса кёнгюлден йырар – кёзден кетген кёлден кетер;
Къуш къанатын, эр атын, дагъыда аны кибикле.

Энди XI - XII ёмюрледе жашагъан Ходжа Ахмат Есеви деген уллу акъылманыбызны «Диван хикмет» деген поэмасындан да бир юзюкге къарайыкъ.

Тёрт йюз йылдын кийин (сора) чыкъып юммет болгъай,
Ниче йыллар йёрюп халкъгъа йол кёргюзгей,
Йюз он тёрт мин мюджтехидлер хызмет къылгъай,
Ол себепдин алтмыш ючде кирдим йирге.

Бизни тилибизде жангыз адабият къуралып къалмагъанды. Бюгюннгю европачыланы - ингилизлилени, французлуланы, испанлыланы, дагъыда башхаланы ата-бабаларына дуния илмуланы; математиканы, астрономияны берген алимлеге, ол къыраллада «Кюн чыкъгъанны акъылманы» дегенден сора, къайсы миллетден болгъанларын айтмайдыла. Къуруп кетген цивилизацияны адамларыча кёргюзтгендиле, империяны идеологиясы алай болуп. Кертиси уа астроном-математик Аль-Хореми (780 - 847), Европаны устазларындан би¬ри Аль-Бируни (978 - 1048), «Адам улуну устазы» деп ЮНЕСКО 1970 -1975 жыллада битеу дунияда аны туугъаныны 1100-жыллыгъын байрамлагъан Аль-Фарабий (870 - 950); 1069 жылда, дуния адабиятны эсгертмесине саналып къалгъан «Кутадгу-Билиг» китапны жазгъан Юсуф Баласагуни, дагъыда аллай кёп адамларыбыз кеслерини илму, медицина, адабият ишлерин, бюгюннгю биз сёлешген тилде жазгъандыла. Школ китаплада сабийле ийманлы, терен фахму-лу, кеси тилли-къанлы айтхылы адамланы чыгъармаларын окъусала иги боллукъ эди.

«Бурун заманда тиллерибиз бир бирге жууукъ эселе да, бюгюнлюкде узайгъан болурламы?» - деген сору  бла байламлы шёндюледе къалай жазгъанларына, сёлеш-генлерине къарайыкъ.

С. Фиркович, Литвадагъы къарайым миллетден поэт (1897 - 1982).

ТРОХ ШАГЬАРДА
Трох шагъарда бир къыз сюйдюм,
- Ата бермеди.
Узакъ эдим урущ тюзде,
- Ёлюм келмеди.

Кел, кел, кел, кел сюйген достчам,
Къучайым сени
Баш йазышым къолайласа,
Алайым сени.

Мен уруштан юйге къайттым,
- Достчам келишген 
Кёз йашларым тёгюлдюлер, 
- Гальве кенглешген.

Ма, сандугъаш багъада сарнайт, (булбул)
- Экеу йырлайыкъ!
Сен да эрксиз, мен да эрксиз, (жангыз)
-  Бирден йалайыкъ!
«Летуна къарайларынг йырлары» китабындан.
Вильнюс, 1997 жыл.
Энди уа Румынияда жашап тургъан татарлы профессор Шайыр Махмут Энверни «Тилек» деген бир назмусу бла да шагъырей этейик.

ТИЛЕК
Инан халкъым,
Тил дегенинг бир байракътыр.
Ёз байрагъын жойткъан хар бир халкъ, 
Женгилип кеткен бир ордудай жайракътыр. 
Жол юстинде шинелип жаткъан,
Эзилип тургъан таш къайракътыр.
«Тюрк дуниясыны шийирлыгъыны гюл джоппусу». Анкара, 1993 жыл.
Алма-Ата шахарда 1998 жылда «Джас Тюркестан» журналдан, Серик Тюргъын- бекулы деген жаш жазыучуну назмусу да башында айтылгъан оюмлагъа шагъатды.

КЪАЛАЙ ТЮРИК БОЛМАЙЫН
Тилим бирге  -
Диним бирге болгъан сонг, 
Тауым бирге  -
Жауым бирге болгъан сонг, 
Элим бирге  -
Жерим бирге болгъан сонг,
Жаным бирге  -
Къаным бирге болгъан сонг,
Жолым бирге  -
Сорым бирге болгъан сонг,
Атым бирге  -
Затым бирге болгъан сонг,
Туым бирге  -
Суым бирге болгъан сонг, 
Жырым бирге  -
Сырым бирге болгъан сонг, 
Тёрим бирге  -
Кёрим бирге болгъан сонг, 
Къалай тюрик болмайын