Атла бла ат керекле

                                                            Экижашар, ючжашар, тёртлю….

   Бурун заманладан бери халкъыбыз мал бла кюреше келгенди. Аны хар бирине жыл санына кёре ат атагъандыла. Жарсыугъа,ала унутула барадыла. Мен аланы кесим билгенча эсигизге салайым.
    Жылы толгъан тайгъа экижашар дейдиле. Эки жылы толгъаннга уа - ючлю, юч жыллыкъгъа - тёртлю. Андан ары да алай. Бир жылы толгъан тиши тайгъа экижашар  байтал дейдиле. Эки жылы толгъаннга уа- ючлю байтал. Ючлю байтал тёртге чыкъса тайланады. Арталлыда тай тапмагъан байталгъа туу байтал дейдиле. Ол минерге чыдамлы болады, аны бели да бек арытмайды. Эркек тайны да жыл саны тишинича саналады. Тёртлю ажир болса, бичген бу жыл санда этедиле. 
    Бичилген атха бизни халкъла алаша  дейдиле. Арбагъа жегилгеннге  – арба алаша деп да айтадыла. Бичилмеген тёртжыллыкъгъа  ажир дейдиле. Ол жылындан башлап ажир юлюшню жюрютеди. Онсегиз-жыйырма  байталдан къуралгъан къауумгъа  юлюш дейдиле. Ажир юлюшню айландырып туруп бичилген атха ажир бичилген дейдиле. Ол уллу санлы, къарыулу эм чыдамлы болады. Буруннгулу таулула жортууулгъа  ажир бичилгеннге минип баргъандыла.
 Атны бешлиге чыкъгъандан сора юйретгендиле – ол кезиуде ёсюмлю да, къарыулу да болады деп. Биринчи кюнлеринден окъуна   баргъан суугъа налсызлай уруп, анда ёрге-энишге жюрютгендиле. Алай не себепден этгендиле? Сууукъ суу налсыз туякъны къызаргъа къоймагъанды. Дагъыда ташла  туякъланы къатдырыргъа себеплик этгендиле, аны хайырындан тау жоллада жюрюрге  чыдамлы болгъандыла.
   

Атланы юслеринден айтханда, къошунтуякъны да эсгермей къояргъа жарамаз.  Туякълары бийик, тёп-тёгерек  болгъан къара атха айтхандыла алай. Аллай атла  налсыз да аякъдан къаты, чыдамлы болгъандыла. Акътуякъ атла уа узакъ жолгъа артыкъ чыдамлыла тюйюлдюле, туякълары жумушакъ болгъанлары себепден. Ала тау жоллагъа жарамайдыла.
                                                                                   Къанжыгъа бау                           
   Энди уа ат кереклени да эсгерейик. Ат иерни агъачдан ишленнген кесегине - ангырчакъ дейдиле. Аны эки жаягъы болады. Экисини ёлчемлери бла жумушакълыкъгъа деп кийизден сырмала  хазырлайдыла. Иер жаякъланы алларында бла артларында  экишер тешик барды. Алагъа  къанжыгъа бау тешикле дейдиле. Кеслерине да тууар териден ийленнген, жумушакъ къайишле суууруладыла. Алагъа къанжыгъа баула дейдиле. Ала бла жолгъа чыкъгъан атлы жамычысын неда башха керек затларын къысады. 
     Иер къашла эки боладыла –ал къашы бла арт къашы. Атха  аладан тутуп миниледи, иерни кёпчегин да ала тутадыла.  Иерни ал жанында кенг тешикле  бардыла, ала ёзенги бауланы орунларыдыла. Ёзенги баула ийленнген жумушакъ тууар териден этилгендиле. Аланы узунлукълары жингирикден башлап узун бармакъны къыйырына дериди, жассылыкълары уа эки  эл бла жарым болады. Баулагъа  ёзенгиле суууруладыла.
      Ат керекден бири кёкюрекликди. Ол ийленнген жумушакъ тууар териден этиледи. Аны жассылыгъы бир эл бла жарым болады. Узунлугъу атны кёкюрегини бёкемлигине кёреди. Анга къайишден тюрлю-тюрлю накъышла да тюйюледиле. Иерни къууушханы да жумушакъ ийленнген тууар териден этиледи. Ол да атны ёсюмюне, бёкемлигине кёре тюйюледи. Къууушхан атны къуйрукъ тюбю бла алынып, эки къыйыры иер къашны эки жанына кюмюш айыл, кёпюр эм тил бла къошулады. Кёкюрекликде, къууашханда да кюмюш керекле боладыла.
     Иерни кёпчеги бек къалын болмагъан жумушакъ сахтияндан этиледи. Ол кийик эчкини терисинден чыгъарылгъан тиккич бла тигиледи. Кёпчекни, тюгюн тышына айландырып, жугъутур неда эчки териден да тигедиле.   Аны кийик тюкден толтурса иги  болады, ол ууалмайды да андан.
                                                                                  Иер айылла, нохта тогъайы
     Иерни юч айылы болады – ал, жыллы эмда арт. Дагъыда тёрт айыл  ал  эмда арт айылланы тартадыла. Иерде тёрт тёбеннги да барды. Ала адамны бутлары айылгъа тийген жерлерин ачытмазгъа себеплик этедиле. 
    Атны нохтасы да жумушакъ ийленнген тууар териден этиледи. Аны башлыгъы, сакъаллыгъы, бурунлугъу эм билеклиги болады. Аланы жассылыкълары эки элден кёп болмайды. Нохтаны юч тогъайы барды, аланы бурун заманлада къайишден этип болгъандыла. Арт заманлада этедиле темир тогъайла. 
    Жюген да бек жумушакъ къайишден тюйюледи.  Аны башлыгъы, айылы, къулакъ бауу, бурунлугъу, эки тогъайы, ауузлугъу, эки да билеклиги болады. Кеси да тюрлю-тюрлю  накъышланады, къара неда акъ кюмюш бла. Озуп баргъан атлыны ат керегини  кюмюшюнден  бла юсюнде кийиминден билгендиле бий болгъанын.
                                                                                    Жилян ургъаннга тенглешдирип
    Къамичи  эски териден чыгъарылгъан тиккичден эшиледи. Аны узунлугъун  адам кеси сайлайды, асламысында аны атны къарын тюбюню экиден бирине жетерча этедиле. Къамичини  алтыдан, сегизден, ондан, онэкиден да эшедиле. Аны сабын тобулдукъ агъачдан этедиле, ол бек къатыды. Къыйырында жассы къайишден этилген балагъы болады. 

    Андан сора да, жилян тилни сыфаты да ишленеди. Аны да кесини магъанасы  барды, атны къамичи бла ачытып ургъан жилян ургъаннга тенглешдирилгенди. Жаланда атны арт сауурсунуна къатылып болгъандыла къамичи бла. Атны ургъан бизни ата-бабаларыбызда уллу айыплы ишге саналгъанды. «Жюйрек ат жол къоратырдан къалмаз, къамичи ургъан ат къанатлы болуп учмаз»,-деп да андан айтылгъан болур.
                                                                                                   Кишен 
     Ол ийленнген тууар неда геммеш териден тигиледи. Аны узунлугъу бирча болмай, атны бёкемлигине кёре этиледи - алты, жети, сегиз тутум болады, жассылыгъы - эки, эки тутум бла жарым. Юч тюеги, юч ногъана бауу,  бир да тогъайы болады. Аны иер къашха тагъып неда кёпчек тюбюнде жюрютедиле. Тюеклени асламысында жугъутур неда къочхар мюйюзден ишлейдиле.. 

 

Рачыкъау улу Борис
Поделиться: