Малкъар театрны биринчи директору

Акъайланы Хажи-Мырзаны жашы Къасым, театр искусствону юсю бла Москвада ГИТИС-де административ бёлюмде окъуп, бийик билим алгъан биринчи таулу жаш, 1910 жылда Булунгуда туугъанды.

Къасымгъа онеки жыл болгъанда, мюлк жюрютген атасы Нальчикде тохтагъанды, юй, жер да сатып алгъанды. Хажи-Мырза 1920 жылда Терк областьны революция комитетине айырылгъанды, Нальчик округну жер управлениясыны таматасыны орунбасары, анда таулуланы сейирлерин тутхан адам болгъанды.

Къасым Нальчикде иги мурдорлу билим алгъанды. Ызы бла Москвада театр искусстволаны къырал институтунда администраторгъа окъугъанды. Миллет театр болмагъан заманда, аны къайгъысын алдан кёрюп, таулу жашны ол жаны бла окъургъа жиберген эдиле.

Белгилисича, 1935 жылда Къабарты-Малкъаргъа ара шахардан комиссия бла келип, А. Луначарский атлы театр институтда малкъар студияда окъургъа отуз жаш адамны сайлагъанды. Ол къауумгъа Уллу студия дегендиле.

Жаш артистле окъурукъ беш жыл иги кесек заман эди да, театрны ачаргъа ашыкъгъан оноучула 1936 жылда Нальчикде да Гитче студия ачаргъа оноу этгендиле. Анга колхоз-совхоз театр дегендиле. Ол кезиуде «колхоз», «совхоз» деген сёзле бек жюрюй эдиле да, сыйын кётюребиз деп атагъан болур эдиле алай. Анга башчылыкъ этиуню Акъайланы Къасымгъа буюргъандыла.

Ол Беш да тау элге айланып, сахнада ишлерге фахмулу жашланы, къызланы айырып, 1936 жылда культура министерствону оноууна кёре студия жыйгъанды. Ол къауумгъа Маммеланы Ибрагим, Акъайланы Далли, Къудайланы Маржан бла Хасан, Акъкъызланы Мустафа, Рахайланы Люба, Назир, Таубий, Таппасханланы Хыйса бла Оюс, Гергокъланы Фердауус, Мёчюланы Хусей, Бачиланы Куля, Байкъазыланы Алим, Макытланы Исхакъ, Жаболаны Мариям, Расулланы Къубадий киргендиле.

Гитче студия 1937-1938 жыллада окъуу ишин ара шахардан келген энчи программа бла бардыргъанды. Ол элли жашла бла къызла бир жангыз жылны ичинде сахнагъа чыгъарча усталыкъ алыргъа керек эдиле. Аллай жууаплы ишни боюнуна алгъан Акъай улу ол кезиуде бизни культурабыз не болумда болгъанын ахшы билгенди, аны айнытыргъа, кече-кюн тынчлыкъ да тапмай, алай кюрешгенди. Кёп окъугъанды, билгенди, ол окъуу программаны жарашдырыугъа къатышханды, кёп жангы зат да кийиргенди анга – кесини энчи методикасын къурагъанды.

Ол жашлагъа бла къызлагъа театрны тарыхындан, аны уллу адамларыны, сейир Москваны сахналарында кеси кёрген спектакльлени юслеринден хапар айтханды. Алай бла студиячыланы сахнагъа жолларын ызлагъанды. Ол затланы юслеринден мурдорлу билим алмасала, ала аз заманны ичине къыйын программаны онглаялмазлыкълары туура эди. Акъай улуну педагог хунери болгъанын ол жылда бардырылгъан иши кёргюзтгенди. Кеси билгенни сохталарына тынч ангылатырча тёзюмю, адеби да болгъанды аны. Алай болмаса, ол эки жыл толмагъанны ичине аллай театр къауум ёсдюралырмы эди?

Ол заманны юсюнден Маммеланы Ибрагим былай жазады: «Къасым студияны жюреги эди. Анга хар заманда да тюберге, билмеген затыбызны сорургъа онгубуз болгъанды. Ол а, устазча неда студияны башчысыча угъай, кёп затны билген тамата шуёхча сёлеше эди…».

Акъай улу биргесине ишлерге аламат устазланы сайлагъанын да айтадыла. Ала сохталарын миллет театр къайсы халкъны да ниет байлыгъыны бийик даражагъа жетишгенини шартыды, аны биринчи башлагъан адамла сиз боллукъсуз деп юйретгендиле, ала къаллай уллу борч алгъанларын да ангылатхандыла. Таулу жашла бла къызла, Шекспирни, Еврипидни, Эсхилни, Гогольну, Островскийни эм башха классиклени чыгъармалары бла шагъырей болгъандыла.

Иш къалай къаты баргъанын да белгилерге керекди – жашла, къызла да сагъат марда бла ишлемегендиле, жюрек тартыныу бла кюрешгендиле. Сахнада салырча миллет пьеса болмай, студия окъууун бошай туруп, Къасым, малкъар театрны тарыхы аны бла башлансын деп, биринчи спектакльни К.Треневну «Любовь Яровая» деген пьесасына кёре салгъанды.

Отарланы Керим кёчюрген эди пьесаны ана тилибизге. Ол къалай зауукълу тил бла хазырланнганын, нени юсюнден болгъанын эсге алсакъ, студиячыла биринчи атламларын терен магъаналы иш бла башлагъандыла.

Спектакльни премьерасы 1939 жылда 7 декабрьде баргъанды. Аны юсюнден кёпле жазгъандыла. Ол санда Къулийланы Къайсын да – ол заманда малкъар халкъны биринчи сахна оюнуну байрамын кеси кёзлери бла кёрюр ючюн Москвадан келген студент жаш. Ол ызы бла «Социалист Къабарты-Малкъар» деген газетде «Малкъар театрны биринчи спектакли» деген аты бла оюмун айтханды, артистлени, студияны таматасы Акъайланы Къасымны ишлерине бийик багъа бергенди.

Къайсынны бла Къасымны керти эр киши шуёхлукъ байлагъанды. Поэт алгъа, сабийлигинде танып, аны атасына уллу хурмет этгенди, аны халкъыбызны бек аламат адамларындан бирине санап, сыфатын, атын да жюрегинде жюрютгенди.

Къасымча жарыкъ, кёзге илиннген, поэзиядан, прозадан, музыкадан, театрдан, искусстволаны башха тюрлюлеринден да терен билими, ангылауу болгъан адамны, айхай да, сюйгенлери, сюймегенлери да болгъан болурла. Кими ачытханды, кими къууандыргъанды.

Малкъар халкъны кёчюргенде, ол Узбекистаннга тюшгенди. Анда устаз болуп, культура арада ишлеп, жашау мадарын этгенди.

Ата журтха къайтхандан сора уа, юй ишлеген балта эшикде къалыр дегенлей, жашауда болуучусуча, бир-бир къуллукъ излегенле, жалгъан къагъытла жазып, аны театргъа жолун кесгендиле.

Къасым кёп жылланы республикалы радиода адабият, драматургия редакциягъа таматалыкъ этип тургъанды. Бюгюн радиону фонотекасында Алтын фонд аны башламчылыгъы бла къуралгъанды. Анда театр оюнладан башлап, белгили адамларыбызны, жазыучуланы, поэтлени ауазлары сакъланады. Акъай улу игилени адетинде фахмулу адамланы кесине тарта, кётюре да билгенди.

Ол кезиуню юсюнден: «Ол бирсиледен башха тюрлю редактор эди. Ишлеген жери – кабинети, столу да – уллу юйюрню от жагъасына ушай эди. Ала бла кенгешип, келишип, аланы да болушдуруп, сейирлик радио бериуле къурай эди Къасым…», – деп эсгереди Маммеланы Ибрагим.

Акъай улуну багъасына зат жетмеген уллу къурау хунери болгъанын бу шартла айтадыла. Сахна жорукъладан бир тюрлю бир билими, сынауу болмай тургъан халкъыбызгъа ол, биринчи болуп, терен тамырлы, кёп жерледе аты айтылгъан театр къураргъа онг бергенди.

Ол, къайда болса да, атасыча, халкъына таза кёлю бла къуллукъ этгенди.