Гыпы айранны ким жарашдыргъанды?

Къарачайлыла бла малкъарлыла сютден кёп тюрлю ашла этгендиле. Сют промышленностьну инженер технологу Мисирланы Хасан аладан бирини –айранны, тюзюрек айтханда уа, гыпы айранны ким этгенини, шёндюледе аны сау дунияда не ат бла билгенлерини юсюнден хапарлагъанды бизге.

Белгилисича, къарачайлыланы бла малкъарлыланы ата-бабалары - асс-аланла, къысха айтханда, аланла - шёндю жашагъан жерлерине биринчи болуп талай минг жыл мындан алгъа келгенлери тохташдырылгъан шартды. Быллай уллу жерлери болгъанлай, алагъа, айхай да, малчылыкъ бла кюрешмей амал жокъ эди, ала малны кёп санда тутхандыла. Сёз ючюн, биринчи дуния урушну аллында 1913 жылда Россейни патчахыны статистикасына кёре, тутхан малларыны саны бла бизни халкъыбыз Шимал Кавказда биринчи жерде болгъанды. Юлгюге быллай шарт: ол кезиуде Къарачайда адам башына 20 пуд (320 литр – авт.)  сют алына эди. Ол а Россейде бек кёпге саналгъанды.

Бизни ата-бабаларыбыз сютню файдалыгъын бек эртте ангылап, андан тюрлю-тюрлю ашла этиучю эдиле. Аны бла байламлы тарыхда болгъан бир керти шарт. Эрттегили Грецияны акъылманы Геродот, 2500 жыл мындан алгъа, жолоучу болуп Минги тауну тийресине келген эди. Кесини дефтерлеринде ол былай жазады: «Минги тауну тийресинде тюрк миллет жашайды, аланы сютден этилген бир аламат ичгилери барды, атына да айран дейдиле». Бу шартны кертилигин белгили этнограф, археолог Мызыланы Исмайыл тохташдыргъанды. Алай бла анга кёре къарачай-малкъар халкъ сютден ашла этип башлагъанлы бек азындан 3000-3500 жыл болады деп таукел айтыргъа боллукъду.

Айранны къарачай-малкъар миллет кёп тюрлюсюн жарашдыргъанды. Бюгюнлюкде аны неллай бири болгъанын биз да эсге салайыкъ: айран, гыпы, жууурт, мыстындау, чайкъалгъан (мысты) хуппеги, жут, ыстымдау, ынгырдык, къалын, жизги, суусап, акъ тузлукъ. Быланы ичинде Россейде эмда битеу дунияда бегирекда гыпы айран белгилиди. Кесини да атына шёндю кефир дейдиле.

Аны ата-бабаларыбыз энчи гыпы бюртюкледен этгендиле. Кесигиз билгенликден, сауулгъан сютню жылылай гыбытха къуюп, ары ол бюртюклени (урлукъну) атып, жылы жерде азыракъ тутса, гыпы айран жукъаракъ болады, кёбюрек тутса уа къалыныракъ. Ол саулукъгъа бек жарайды, кёп тюрлю аурууладан сакълайды.  Россейге Къарачайдан жайылгъанды. Патчах Кавказ бла уруш этген замандан башлап гыпыны саулукъгъа жарагъан хапары Россейге аз-аз жайылып тургъанды. Нарсананы, Беш-Тауну тийрелеринде солургъа келген адамла бу айранны ол тийреде жашагъан къарачайлыладан алып тургъандыла. Ала уа гыпыны этер амалын кишиге да айтмагъандыла, эрттегили таулу адетге кёре, аны урлугъун тышына бермей эдиле, юйде атасы жашына, ол да кесини уланына бериучю эдиле. Юйден тышына берген ырыс окъуна болгъанды.

1908 жылда Россейде белгили магнат, сют заводларын кёп жерледе тутхан Бландов гыпы айранны чыгъарып башларгъа умут этеди. Нарсана тийресинде уа аны бишлакъ заводу бар эди. Ол ары кесини технологун Ирина Сахарованы жибереди. Экисини да жашырын умутлары болгъанды гыпы айранны этер амалын къарачайлыладан билирге. Сахаров а Нарсанагъа келип, бир-эки адам бла ол тийреде жашагъан къарачайлы Байчораланы Бекмырзагъа къонакъгъа барады. Бий аланы ариу кёреди, сыйлайды. Алай гыпы айранны этер амалын а сылтау этип айтмайды.

Ирина артха, Нарсанагъа, кетип бара бийни адамлары аны Байчор улугъа урлап къачырадыла. Алай Ирина анда къалыргъа ыразылыкъ бермейди, Бекмырзаны иши уа сюдге тюшеди. Бийге тышындан келген адамны урлагъанса деп дау этедиле эмда ишин сюдде сюзюп башлайдыла. Ирина уа Бекмырзагъа гыпы айранны этер амалын айтса, этген терслигин кечеригин ангылатады. Бий анга хау дейди, соргъанына жууап да, гыпыны 10 фунт (4 кг – авт.) урлугъун да берип башына эркин болады.

Ма алай бла бу айранны амалы Москвагъа кетеди. 1902 жылны кюз артында уа ол ара шахарны тюкенлеринде сатылып башлайды. Аны хапары Россейге жайылады, талай замандан а аны башха шахарлада, ызы бла уа аз-аздан тыш къыраллада да чыгъарып тебирейдиле. Ма ол кезиуледен башлап, Къарачай-Малкъар халкъны гыпы айраны битеу дуниягъа «кефир» деген ат бла белгили болады.

Бу тарыхха кирген керти хапарды. Кефир деген сёз да тюрк сёздю деп алимле бир аууздан айтадыла. Ала белгилегеннге кёре, гыпыгъа Къарачайда, Малкъарда да дагъыда кеф айран, кефли айран деучюдюле. Нек дегенде ол юч кюн тургъандан сора аз-маз къайнайды, анда тёрт процент алкоголь да болады. Алай бла кеф айран деген ат орус тилде, бир талай харфла жутулгъандан сора, тап айтырча «кефир» деген сёз болгъанды.

Кавказда бир-бир миллетле гыпыны кеслерине тартыргъа кюрешгенлери басмада кёрюне башлайды. Аллай хапарла болмаз ючюн кёп къыраллада аты айтылгъан алим, къарачайлы жаш Текеланы Алимурат анга эмда айранларыбызны башха тюрлюлерине да патент алгъанды. Аны бла анга киши да дау этмезча, керти иесине – кесибизни халкъыбызгъа -къайтаргъанды, ёмюрю узакъ болсун. Гыпы айраннга дау этгенлеге къажау сюелген белгили къарачайлы алим Шаманланы Магометни жашы Ибрагимге да ыспас этерге борчлубуз. Жашла экиси да къарачай-малкъар халкъны миллет хазналарыны сакъ къалауурлары болгъанларын кеслерини ишлери бла кёргюзтгендиле.

Улбашланы Мурат хазырлагъанды.
Поделиться: