Халкъны сейирлерин сакълагъандыла

КъМР-ни илмусуну  сыйлы къуллукъчусу Гуманитар тинтиулени Къабарты-Малкъар институтуну директору Касболат Дзамиховну бизге айтханына кёре, XVI ёмюрде Кавказда  ич политика тынч болмагъанды. Бийлени араларында бирлик жокъ эди, ала кеслерини сейирлерин сакълай, бир бирлери бла уруш этип тургъандыла. Бу болум бла уа регионну къолгъа этерге умутларын юзмеген тыш къыралла хайырланмай къоймагъандыла, ала регионда аскер къажаулукъну кючлегендиле.

Тюрк, Кърым, Ногъай аскерледен къорууланыуну мадарларын этерге керек болады. Андан сора да, бийле Кайтукинле бардыргъан политика да  къоркъуулу эди. Ала уа Кърым ханны жанын тутуп, аны сейирлерин сакълагъандыла. Ма быллай къыйын болумда Къабартыны баш бийи Темрюк  Идаров  Россейни патчахы Иван Грозныйден халкъны тыш къыраллы душманладан сакълауну юсюнден тилейди, деп ангылатады алим. Алай бла 1557 жылда Москвагъа биринчи къабарты делегация барады. Бу посольство дагъыда  восток Грузияны бийлерини атларындан да сёлешгенди. Картли эм Кахетин бийле («Иверетин жерле») да  Орус Империягъа жууукълашыуну жолларын излей эдиле.   

Династия сейирле

Россей бла политика байламлыкъланы кючлеуге  Иван Грозный  Темрюк Идаровну къызы Гошаях бла юйюр къурагъаны да себеплик этгенди, дейди Касболат Фицевич. Анастасия Романова ауушхандан сора Иван  IV, Россейни политика сейирлерин сакълай, Европаны патчах юйлери неда Кавказны бийлери бла байламлыкъла къураргъа кереклисине тюшюнеди.  

Патчахланы араларында юйюр жууукълукъланы къурау политика магъаналы иш болгъаны белгилиди. Ала кеслерини насыпларыны юслеринден угъай, бек алгъа династияны сейирлерини юслеринден сагъыш этгендиле. 

Алай бла Иван Грозныйни келечилери Польшагъа  патчах Сигизмунд-Августха, Швециягъа  Густав патчахны къызларына эмда «…Черкес  бийлени къызларындан бирин тилеп, аны Москвагъа келтирирге…» жибериледиле.   1561 жылда Иван Грозный Темрюк Идаровну къызы Гошаях (ол христиан дин алгъандан сора атына Мария дегендиле) бла юйюр къурап, Россейни бла Къабартыны араларында политика байламлыкъланы  шарт тохташдырады.

Ол ёмюрледе патчах династияланы араларында юйюр жууукълукъланы къурау  политика келишимге тенг этилгенди. Алай бла Иван  IV  бла Мария (Гошаях) Темрюкова Россейни бла Къабартыны тарыхларына, аланы биригиулерине, бирге айныуларына себеплик этгендиле.

Барысы да  ыразы болур  ючюн

 1557 жылда этилген келишим жангыз болмагъанды, Москва башха посольстволаны жиберирге да тюшгенди.  Россейни бла Къабартыны араларында байламлыкъла ант этиу бла тохташдырылгъандыла. Кертиди, Темрюковну  сайлаууна Къабартыны бийлери барысы да бирча ыразы болгъандыла дерге жарамайды.

- Пшеапшоко Кайтукин эмда аны жанлыла  халкъны келир кюнюн Кърым бла бирге  кёргендиле.   Бийлени бир къаууму уа Москваны бла Бахчисарайны араларында бирин да сайламай, кеслерини жалынчакъсызлыкъларын сакъларгъа  излегендиле.  Къабартыгъа къыйын, сынаулу кезиуде Темрюк Идаров келир заманнга хайырлы оноула эте билген, оюмлу къырал къуллукъчу болгъанын кёргюзтгенди.  1558-1567 жыллада Москвадан Къабартыгъа алты посольство келгенин да айтырчады, энтта тёрт кере уа аскер болушлукъ берилгенди, - деп ангылатады ушакъ нёгерибиз.   

1567 жылда  Темрюкну тилеги бла  Сунжа черекде орус къала салынады. Россейли шахар стратегия жаны бла тап жерде къуралгъанды -   Кърымгъа бла Тюркге жолланы  контрольгъа алырча. Шахар къуралгъанын сылтаугъа алып, Кърым хан Россей бла байламлыкъланы юзер чекге жетеди.   Узакъ да бармай, 1567 жылда, хан адыг тайпалагъа чабыуул этеди. Ол кезиуде  Москва Шимал Кавказгъа киргенин унамагъан къабарты бийлени кёбюсю Кърымда болгъанларын айтырчады. Ала татар бийле, ногъай мурзала бла биригип, Россей къыралгъа къажау уллу кюч болгъандыла.

Дагъыда бу кезиуде османланы бла перслени араларында халла да бузулгъандыла.   Закавказьеге жол а Шимал Кавказ бла  баргъанды. XVI ёмюрде Тюркню эм Кърымны араларында дипломатиялы документледе Къабартыны жерлери бла къоркъуусуз жол къураргъа кереклиси кёп кере сагъынылады. 1569 жылда Кърым хан  Астраханьнга этген чабыуул  да бу соруула бла байламлы болгъанды. Темрюк Идаров   алагъа къажау урушда жаралы болуп ёлгенди. Аны жашлары Мамстрюк бла  Булгайрук жесирге тюшедиле.

Мария Темрюкова эмда Идар Темрюков ёлгенлеринден сора да Иван патчах Къабарты бла байламлыкъланы сакълаугъа уллу магъана бергенди. Россейни бла Къабартыны араларында шерстный грамотала уа энтта этилгендиле. Сёз ючюн, 1588 жылда жарашдырылгъан документде  Камбулат Идаровну башчылыгъында  къабарты бийле  Россей патчахха бойсуннганлары  эмда андан душманладан сакъланыргъа болушлукъ тилегенлери жазыла эди.

«…кеси ыразылыкъ бла…»

1557 жылда къабыл кёрюлген келишимни юсюнден тарыхчыланы  оюмлары кёп тюрлюдю. Аны политика магъанасыны юсюнден даулашла мындан ары да барлыкъ болурла. Алай анга  къуру ол тарых кезиуню болумуна таянып къарамай,  шёндюгю халны да эсге алып тергесек тюздю.  Бу кёзден къарагъанда, документни магъанасы   даулашсызды.

  - Россейге къошулууну юсюнден биринчи атламны Къабартыны келечилери кеслери этгендиле. Башхача айтханда,   кеслерини ыразылыкълары бла,  бир тюрлю басыулукъ болмай. Алай бла  ата-бабаларыбыз халкъны сейирлерин сакълагъандыла, ол кезиуде политика болумгъа тюз багъа бергендиле. Ала Россейни бла Кавказны тарых къадарлары бирге болгъанларын ангылагъандыла, жол хар заманда да сыйдам  болмагъанына да къарамай. Ма аны ючюн   «кеси ыразылыгъы бла къошулгъан» деген сёзле халкъда къажаулукъну, ачыуну туудурмайдыла,-дейди алим ушагъыбызны ахырында.