Илмуну жолунда бийикликлеге жетген алим

Белгили алим, техника илмуланы доктору, профессор, СССР-ни Министрлерини Советини Илму эм техника жаны бла саугъасыны иеси, РФ-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу, Россейни Керти илмуланы академиясыны академиги, Россейни Илмула академиясыны Къабарты-Малкъар Илму арасын къурагъан Пётр Мацович Ивановха бу кюнледе 80 жыл толады.

Аны битеусоюз, ызы бла уа битеудуния белгилилиги кибернетикада бла математикада «Къыйын системаланы алгебралы моделированиясы» деген жангы илму ызны, илму школну къурагъаны эм ол жарашдыргъан ата журтлу техника телекоммуникация эм программа амалланы мурдорларында СССР-де биринчи болуп къуралгъан автоматизация халлы интерактив регион управление системала (АСУ) бла байламлы болгъанды. Аллай регион АСУ-ланы къурау, ала уа кеслерини заманларындан кёп алгъа баргъанла эдиле, бюгюнлюкде да Россей Федерацияда изленнгенлей турадыла.

СССР-де 60-чы жыллада Украинада академик В.М. Глушковну башчылыгъында Илмуларыны академиясында кибернетика эм иги айныгъанды. Ол усталыкъ ызгъа уллу къыралны вузларын бошап чыкъгъанладан бек фахмулула айырылгъандыла. Ивановну да аланы санында болургъа насыбы тутханды – аны билими эм чексиз иш кёллюлюгю эсленмей къалмагъандыла. Пётр Мацович кибернетиканы школуну алчы специалистлеринде «проэкзаменовканы» ётюп, аспирантурагъа киргенди.

1972 жылда АН УССР-ни Кибернетика институтунда ол, диссертациясын жетишимли къоруулап, физика-математика илмуланы кандидаты болады. Ызы бла ёз жерине къайтхандан сора РСФСР-ни Госкомсельхозтехникасыны Санаула бардыргъан арасына таматалыкъ этгенди. Эсгертирге тийишлиди, 70-чи жыллада къыралда кёрюмдюлени ётдюрюу эм телеобработка этиу амалланы болмагъанлары ючюн регион интерактив АСУ-ла хазна айныялмагъандыла. Ол жыллада Ивановну башчылыгъында эм аны тири къатышыуу бла къыралда экинчилери болмагъан сегизканаллы къауумлу абонент пунктла жарашдырылгъандыла.

Аны теориялы эм информация-техникалы тинтиулерини мурдорларында къуралгъан АСУ-ла хайырланыучулагъа ырысхы ётдюрюу жаны бла оноуну адамгъа угъай, компьютерге чыгъарыргъа онг бергендиле. Аллай тюрлю иш СССР-де биринчи тамамланнганды. Аны теория тинтиулери доктор диссертациясыны мурдорун къурагъандыла. «Структурно-алгоритмическое проектирование интегрированных АСУ многоотраслевыми комплексами» аты бла ишин ол 1986 жылда СССР-ни Илмула академиясыны Кибернетика институтунда къоруулагъанды.

Иш кёллюлюгю, кесини тёгерегине адамланы жыя билиую бла хайырланып, Пётр Мацович КъМР-де Россей илмуланы академиясыны бёлюмюню ачылыууна уллу къыйын салгъанды – 1993 жылда, экономика къатышлыкъны къыйын заманында, «РАН-ны Къабарты-Малкъар илму арасы» ишлеп тебирейди. Бир талай замандан Ивановну башламчылыгъы бла Тау тийрелени экологиясыны институту эм РАН КБНЦ Информатиканы эм регион управление проблемаланы институту къуралгъандыла. «Известия КБНЦ РАН» журнал, аны къураучусу эм баш редактору бизни юбилярыбызды, он жылдан артыкъ заманны магъаналы эсеплени басмаларча ВАК тийишли кёрген изданияланы тизмесине киреди. Жыйырма тёрт жылдан артыкъ заманны Иванов РАН-ны Къабарты-Малкъар илму арасыны председатели болуп тургъанды.

2016 жылда аны таматалыгъында РФ-ни Илму организацияларыны федерал агентствосуну КБНЦ РАН-ны аны санына тёрт институт эм бир ненча илму структура кирген федерал илму арагъа буруу жаны бла бирлешдириу проекти тындырылгъанды. 2011 жылда аны башчылыгъында КБНЦ РАН-ны илму кючю бла «Къабарты-Малкъар Республиканы 2030 жылгъа дери айныу стратегиясы» жарашдырылып КъМР-ни Правительствосуна кёргюзтюлгенди.

Халкъгъа, адамлагъа, тёгерекдеги жашау болумлагъа эс буруу хунери болгъан Пётр Мацович 90-чы жыллада жерлерин тапхан ишледен, сёзсюз, бир жанында къалалмагъанды. 1990 жылдан 1993 жылгъа дери ол КъМАССР-ни Баш советини билим бериу эм илму жаны бла комиссиясыны председатели болгъанды. Ол федерал даражада жамауат-политика ишлеге да къошулгъанды, аны жамауатда къуралгъан болумланы жютю эм терен ангылагъан къылыгъын эсге алсагъ а, ол бютюн ангылашыныулуду.

1997 жылда ол «Северный Кавказ: «партия войны» и интересы России» деген монографиясын басмалагъанды, анда ол къыралны айнытыргъа, ёсдюрюрге боллукъ жолланы шарт белгилейди. 2001 жылда Москвада автор къауум бла бирге Пётр Иванов «Российская цивилизация: этнокультурные и духовные аспекты: энциклопедический словарь» деген китапны чыгъарылыууна къошулады. «Федерализм» журналда статьяларын басмалайды, ызы бла 2016 жылда «Устойчивое развитие региона: концепция, модель управления, стратегия…» монографиясы дуния жарыгъын кёреди.

Былтыр Пётр Мацовични «Адыги (черкесы) и казаки в истории и политике России: опыт нравственного прочтения» деген монографиясы басмаланнганды. Аны илму сейирлери кенгдиле, уллудула – кибернетикадан, алгебрадан, къыйын системаланы моделированияларындан башлап политологиягъа, глобализациягъа, миллет соруулагъа эм федерализмге дери. Аны тинтиулери экономикада къыйын системаланы айныуларыны теориясына эм керти производствогъа да магъаналы юлюшлерин къошхандыла. Ол барысы да бу кюнледе чыкъгъан «Избранные труды» деген китапны юбилей изданиясында туура кёргюзтюлгенди.

Пётр Мацовични терен оюмлау къылыгъы, низамлылыгъы ишин къурау билиуде да эсленмей къалмайдыла: андан сора башха адам не хазна ишлеяллыкъ болур эди бир бирге ахырысы бла да келишмеген темалагъа кёре – «Устойчивое развитие России: утопия или реальность?» эм «Алгоритмические алгебры и модели управления». Быллай тынгылы, кёп ызлы эм деменгили ишлени тенглешдирирча башха юлгюле тапхан къыйынды.

Пётр Мацович сюйдюмлю, огъурлу сёзлю, адамланы хар бир къаууму бла да сёлеше билген инсанды. Аны бла бирге ол, керек болса, къаты да болалады. Шуёхлары эм биргесине ишлегенле аны тюзлюкню излеген, болушургъа хазыр адамныча биледиле. Аны таныгъанла аны сюедиле, багъалайдыла, хурметлейдиле, саулай алып айтханда уа, жетишимлерине да тийишли багъа берилгенди. 2016 жылда ол «Къабарты-Малкъар Республиканы аллында къыйыны ючюн» орден бла саугъаланнганды.

Ахырында белгилемей къояргъа жарамаз, бизни юбилярыбызны жаланда илмуда насыбы тутуп къалмагъанды. Пётр Мацович бла аны юй бийчеси Светлана Мухамедовна аламат сабийле ёсдюргендиле – къыз бла жаш, энчи  къууанчлары уа туудукъ-учхунларыдыла. Ивановланы жарыкъ юйлеринде  не заманда да жылыулукъ бла ырахатлылыкъ сезиледиле. От жагъаны сакълагъан бийче босагъасындан атлагъан хар къонакъгъа тийишлисича мангылай жырыкълыгъы бла тюбейди, хант къангаланы жасайды, баш иеси уа миллет адет-тёрелерибизге кёре ётдюреди сыйлауну.

Кезиу бла хайырланып, аны биргесине ишлегенле бла шуёхлары Оксфордну академиги Иванов Пётр Мацовични 80-жыллыгъы бла къызыу алгъышлайдыла, анга насып, кийик саулукъ, узакъ ёмюр, жангы чыгъармачылыкъ жетишимле тежейдиле.

Улакъланы Махти, филология илмуланы доктору, профессор, РФ-ни илмусуну эм бийик технологияларыны сыйлы къуллукъчусу.
Поделиться: