«Жер башында ёсген ашаргъа жарагъан затла хар бири да энчи хайырлыдыла»

Бизни хант къангабызда жаулу, ауур ашла асламдыла. Алай витаминледен бай ашарыкъланы да унутургъа керекмейди. Аланы юсюнден аш хазырлаучу, диетолог Кючмезланы Мадина айтады.

- Къышда бегирек къайсы витамин жетмейди?

- Къышда бизге артыкъда Д витамин бек керекди. Аны къураргъа уа кюн жетишмейди. Жемишледе  ол витамин жокъду. Жетишмегенин толтурур ючюн, жумуртхала, сары жау, треска чабакъны бауурун, жыйнысын ашаргъа керекди. Россейде хар адам кюн сайын бешишер порция тахта кёгетле бла жемишле ашаргъа керекди, хар порция уа сексен-жюз грамм болуп.

Бир-бир къыраллада уа аллай порцияланы  алты-онекишерин ашаргъа керекди кюн сайын деп тохташдыргъандыла. Андан сора да, адамла тахта кёгетлени, жемишлени тюрсюнлерин сайларгъа да юйреннгендиле. Жемишлени бла тахта кёгетлени тюрсюнлюклерине кёре сайлауну илму мурдору да барды - тюрсюн тахта кёгетлеге бла жемишлеге уллу антиоксидант магъанасы болгъан кючню береди. Ма ол къоруулайды бизни саулугъубузну.  

Тюкеннге барсагъыз, не затха эс бурургъа керекди? Консерва этилмей къыш сакъланырыкъ тахта кёгетлеге - быхы, чюгюндюр, хобуста, жыллыкъ турма эм сохан. Аланы кёп ашаргъа керекди. Консерва этилгенлени уа – аз. Алай къуру ала тамамлыкъ этерик тюйюлдюле. Къошакъгъа помидорла, татлы чибижи, кабачкиле, баклажанла, тюрлю-тюрлю салатла керекдиле. Помидорланы орунуна томат сокну (сууну) хайырланыргъа да боллукъду.

- Бизни республикада сау жайны къышха ашла хазырлайдыла.

- Ол аман тюйюлдю, алай тузланнган затла, вареньяла, компотла алай аламат да тюйюлдюле. Аладан болмагъан тузланнган хобустады. Аллай хобуста ачып бошагъандан сора, анда адамны санына керекли затла бютюн иги хайырланыладыла, айранча, чагъырча. Аны къууурсагъыз а, ол затланы асламысы жокъ болуп кетедиле.

- Баям, хар адамны ашы саулугъуна кёре бола болур?

- Сёзсюз. Чеги эм аш орун системалары ауругъанлагъа ачы (кюшлю) жемишле да жарашырыкъ тюйюлдюле. Аллергиялары болгъан адамлагъа авокадо, ананасла, бананла, хууанла, инжир, киви, папайала, тюклю шапталла, помидорла эм каштанла да иги тюйюлдюле. Кертисин айтсакъ, заранлы тахта кёгетле болмайдыла, жаланда бир бирлеге жарашмагъанла боладыла ансы.

Сёз ючюн, цитрус жемишлеге – аллергия. Ол асламысында сабийликде болады, ол себепден сабийлерине ёшюн салгъан анала быллай жемишлени ашаргъа керек тюйюлдюле. Кёпле къанны тамырлада басымын къара тукъузгю бла азайтыргъа кюрешиучюдюле. Бу бюртюкледе К витамин кёп болгъаны ючюн къан къалын болады, ол а абаданлагъа керек тюйюлдю. Ала гипертониядан терк-терк ауруучудула да аны ючюн.

Къанны къалынлыгъын жукъартыр ючюн, дарман (варфарин эм К витаминни башха антагонистлери) ичиучюлеге тёрели ёлчем болушмай къалыргъа боллукъду. Дагъыда чеги эм аш орун системалары ауругъанлагъа ачы (кюшлю) жемишле да жарашмайдыла.
 
- Табийгъат байлыкъла алгъынча багъалы, магъаналы болмагъанча кёрюнеди, нек дегенде къышны ортасы эсе да, тюкенледе аз тюйюлдюле тахта кёгетле, жемишле да. Кёбюсю да тыш къыралладан келтирилип.

- Совет жыллада тахта кёгетлени эм жемишлени жаланда ала жетген кезиуледе ашагъыз, жылны башха кезиулеринде уа къышха деп жарашдыргъан тузланнган затларыгъызны, вареньяларыгъызны, компотларыгъызны хайырланыгъыз деп тургъандыла.Башха оюм да барды, ол илму бла мурдорланнганды: бизни ата-бабаларыбыз кеси жерлеринде не тапсала, аны ашап жашагъан эселе, адамны къадары жашагъан жери бла къаты байламлыды, дейдиле алимле.

Ол озгъан кезиуде къышда тахта кёгетле (артыкъда тропикалы кёгетле) болмагъан эселе, шёндю ала бизге заранлы затладыла деп оюм этип, бек алгъа бананланы бла цитрусланы унамай эсек, баш миллет продуктубузну – картофну да къояргъа керекбиз. Аны кюч бла, кофенича, аш-азыкъгъа къошууну Пётр Биринчини заманында юч жюз жыл мындан алда башлагъан эдиле.

Адам улуну айныуу бла алып къарагъанда, ол бек азды, эсге алырча окъуна тюйюлдю. Нек дегенде аллай аз кезиуню ичинде продуктлагъа юйрениу деген зат боллукъ тюйюлдю.

Башха жанын алып къарасакъ, сиз жаланда бахчагъыздан алгъан  затланы ашап турсагъыз окъуна, ол да аламат аш-азыкъ боллукъ тюйюлдю. Нек? Адам кюн сайын 400 грамм тахта кёгетле, жемишле, наныкъла ашаргъа керекди. Ол мардады. Хар кёгетде жаланда анда болуучу затла бардыла. Алай эсе, табийгъатны саугъаларыны барысындан да юлюшлю болсакъ игиди.
 
Ишхилди С витаминле жаны бла къара дугъумгъа, къасмакъгъа эм кивиге жеталмайды. Болсада анда расвераторла кёпдюле. Ала адамны атеросклероздан къоруулайдыла. Къасмакъ эм авокадо, башха жемишле бла тенглешдиргенде, кёп тюрлю жаулу кислоталыладан байдыла. Къысхасы: хар неден да аз-аз ашаргъа керекди. Оздурмай. Хар бирибиз жаланда туугъан элибизни неда шахарыбызны угъай, битеу да жерибизни, планетабызны адамыбыз. Алай эсе, жер башында ёсген, ашаргъа жарагъан затла хайырлыдыла.