АЗАТ БОЛУП КЪАЙТ

Чыпчыкъланы Магометни жашы Борис 1948 жылда Къыргъызда туугъанды. Андан жазгъанды ол хапарларыны бирини аллында «Аталарыбыз алгъын биз туугъан жерде жашай эдиле, энди уа биз аталарыбыз туугъан жерде жашайбыз», – деп.

Ол хапарла жазады. Биринчи китабы «Возвращайся свободным» деген аты бла орус тилде 1998 жылда, басмаланнганды. Ызы бла 2000 жылда «Аллах ышарады» деген китабы чыкъгъанды. Аны жазыучулукъ ишде керекли усталыгъы, хунери да болгъанын биринчи хапарлары айтхандыла.  Алада сёз усталыкъ, жютюлюк да кёп чыгъармалада жетишмегенин окъуучу терк ангылагъанды. Ала битеу дуния адабиятлагъа айыпсыз кирирча жазылгъандыла.

 «Аллах ышарады» деген жашауну юсюнденди. Адамны дуниялыкъгъа къошхан ахшылыгъы, туугъан кюнюню къошунундан башлап, эсине тюйреле келген игиликле бла терсликле. Бир сейир этерча зат – Борисни сёз, сыфат къурауу башха жазыучулагъа ушамайды. Болсада  ангылашыныулуду, жууукъду.

 «Туугъан кюнюмю къошуну». «Эсимдеди туугъан кюнюм…» – деп башлайды жазыучу хапарын. Адамны эсинде не зат къалады? Жаланда бир айырмалы кезиуле. Аладан къураладыла эсгериуле. Ала ушайдыла къошун сыныкъчыкълагъа. Алада суратла, жазыула жашауну магъанасын тутадыла.  Чарсха батып тургъан шахарда барадыла сабийле. Къарангы орамда арбаз сыйпаучу сюеледи. Ол – бир къарт адам – бу танг да атхынчы былайда сюелип тургъанына ким терс болур деп, сагъыш этеди гитче жашчыкъ. Къайда эсе да жукълап тургъан атасы бла анасы, ол кеси айтханнга кёре, жашчыкъны къууанч бла бушуу къатышдан толтурадыла. Аны сабий акъылчыгъында ол бек сюйген жомакъны сёзлери басхыч болуп, ары, бийиклеге, кёкге жол ишлейдиле. Ол басхычха аман зат миналмай эди, илиналмай эди, аны юсюнде терекле чагъа эдиле, кырдыкла кёгере эдиле, чыпчыкъла жырлай эдиле. Жашчыкъ ариулукъну, игиликни сюеди. Ол затла жашау магъананы тутадыла. Жомакъны да керти этедиле.

Табийгъат деменгилиди. Жазыучу дуния кенглигини юсюнден айта, биз табийгъатны бир кесекчигибиз дейди. Революционерле тарых жолланы бир жанына бурадыла. Адамла сатыу-алыу этедиле. Тенгиз а кюледи. Аны боюнунда жашилкёз къыз бла къарт кишини юйюрю. Барыны да башындан къарагъан а – Исса файгъамбарны анасы Мариям.

Къошун сыныкъчыкъладан бири Ата журтуна жашчыгъы бла къайтып келген таулуну юсюнден айтады. Шишлик ийис ачлыгъын эсгертгенде, атасы анга къалач алады. «Къарайма атама, уллу мудах кёзлерине, эски сахтиян пальтосуна, чемоданнга тагъылып тургъан уллу киритге. Атамы кёзлерине къарай туруп, тёгерек тас болду, жер тюбюне оюлуп кетгенча – тюкен тауушла, тюкенчи, базманы да къурудула. Дунияда жаланда бир ийис къалды – жарлылыкъ ийиси. Аны ийисгей, жилярыгъым бла кюллюгюм келе эди. Къууанама – биз жарлылабыз, атамы да сюеме. Ол жарлылыкъ тазалыкъны туудура эди». Алай айта келип, хапарны жигити: «Кёп багъалы затла алгъанды атам, машина да алгъанды, алай ол къатхан къалачны алгъандача, мен аны бир заманда да сюялмагъанма», – дейди.

Къошун сыныкъчыкъла айтхан хапар бир ачы, бир татлы болады. Киштиклени, уллу тытыр машогуна жыйып, алып баргъан киши аны сабий жюрегин элгендиреди. Ол къанай тургъан ачыу жашчыкъны жюрегине ол киши машокну жерге ургъанында тюшген эди. «Ол кюн ёлген эдим мен», – дейди жазыучу. Жай кюн. Азияны ортасында. «Минг тизгин азды, киштиклени ёлюм жиляуларын кёчюрюрча адам тилге», – дейди ол.

Эки да туугъан жерли тёлюденбиз биз. Эсиндедиле жашчыкъны эл ичи бла баргъан арыкъчыкъла, дувалла, акъ терекле, биринчи сыбызгъысы, эки жол къошулгъан жерде агъашчыкъ. Аланы бирге къошаргъа жарарыкъмыды?

Хар кимни да кесини къошуну барды. Ары тенгиз, Азияны исси къуму, атасыны мудах кёзлери, тангны бла кечени чеклеринде арбаз сыйпай тургъан къарт, Исса файгъамбарны анасы Мариям да сыйынадыла.

 «Наша» ыннагъа аталгъан ыразылыкъ сёздю. Жер, къум, жол да бирча эриген къызыуда сабий олтуруп тургъан жолда жашаулу тиширыу келе эди. Ол, анга жетгенлей, акъ тюйюмчегинден чыгъарып, сабийге наша узатады. Ол нашаны татыуу, ол ыннаны халаллыгъы жашау магъананы шартыдыла. Ыннаны тазалыгъы, ол нашаны салкъынлыгъы – жашчыкъны биргесине болуп, терс ишине жарсый, иги ишлерине къууана турадыла.

Борисни жигитлерини асламы элли адамладыла. Элли адам, табийгъатха жууукъ къадарында, аныча таза болургъа кюрешеди, анга ушап къалады. «Азат болуп къайт» деген хапарны жигити Жансурат аллай адамды. Аны эри, эки жашы да урушда къалгъандыла. «Жашайма, - дейди Жансурат, - менден насыплы жокъду деп, жашау – бир жанына, мен а – башха жанына. Кюзде картошчукъларымы къазама, кюндюз почтачы къыз къачан келеди да, пенсиячыгъымы къачан узатады деп турама, кече уа, танг къачан атады да, тюшлеримден къачан къутулама дегенлей. Къонакъ не болгъанын эртте унутханма, жууукъ деген а – желча: эшитилген этеди, кёрюннген а этмейди … Къоншуларым да иги адамладыла – маллары бахчамы малтамайдыла, сабийлери терезелерими ууатмайдыла…»

Жансурат эркинлик берилди деп къууанады. Эркинлиг’а артха  къайтармаз ол тас этгенлени, алай миллетини башха адамын сындыралмаз къадар, ол болса.

 «Пасха» эки  ангыламны юсюнденди. Бири – адамланы гюняхлары ючюн ёлюп, тирилген Христос, бирси уа – кюйсюз адамла, къартлыкъ, къарыусузлукъ, ёлюм. Бу эки бир бирге къажау ангылам бир жерни юсюнде, бир бири къатларында болгъаны ажымлыды.

 «Сыныкълыкъ» дунияны ариу этген адеплени, жашаугъа сыныкълыкъ этген болумну юсюнденди. Сёз ючюн, «Наша» деген хапарда ыннаны ол таза жууулгъан жыйрыгъында бир гитче тамгъачыкъ болса эди, ол дуниягъа келген тазалыкъны хорлар эди дейди. «Сыныкълыкъ» дегенде акъсакъалла жыйылгъан ныгъышдан узакъ болмай орналгъан таш юсюнде эки тиширыу олтурадыла. Олтурадыла, «…жел сёзлерин жырта, кийимлерин, жыйрыкъларын ары-бери силкиндире, бутларын ача…» Тийре ёлюп къалады бу суратдан. Алгъын ол къартланы къатлары бла эр киши да озалмай эди, уялмай, энди уа эки тиширыу, ташха ёрлеп, олтурадыла…

Борисни къайсы чыгъармасын алсанг да, игилик хазнасы – адамлыкъ, адеплик, ниет тазалыкъ къорууланадыла. Ол затны ангыламай, не терсликни да кереклилик этдиреди дегенле тюбейдиле. Тюз жашар ючюн кюреширге керекди, санынгы, жанынгы да къыйнаргъа.

 «Эшик» таулуну жашауунда эшикни магъанасыны юсюнден сёз бла башланады. «Эшик жабылды» деген уллу бушуу келди дегенди.  Адам ёледи. Хапарны жигити, анга дууагъа барыргъа атлана, былай оюм этеди: «Ары да машина бла барсам, андан, иги да ашап-ичип, машинагъа къонуп, артха къайтырыкъ эсем – да не къайгъыды, не бушууду ол? Аллай жерге жаяулай барыргъа керекди».

Барады агъач ичи бла адам. Чегем жели, ёге анача, адамны бир жерде кёп къоймайды. Жел бла сууукълукъ нёгер болуп, ол дууагъа баргъан адам къошха жетеди. Жолоучуну юсюне тон, тюбюне ат бередиле. Къыйналып жетеди ол адам жетер жерине – дууа этдирирге ахлусуна. Алайда хапарны жигити алай оюмлайды: «Кетди, уллу жашауун жашап. Биз а тилибизде аны юсюнден айтыргъа он сёз табалмайбыз, башха сёз къатышдырмай. Жангыз бир кюн, бир сагъат адам асыралгъынчы, биз аны жюрегибизде туталмайбыз». Аллай сагъышланы барыбыз да этгенбиз. Хапарны жигити, ёлген Асхатны эсгере, къабырына бармайды, ол, аны эсгере, къаяла орталарына келеди. Былайда сюелгенлей къалгъанды Асхад аны эсинде, къолларында къызыл тюрттюлери, кёзлеринде къууанчы бла.

Тынчлыкъдан къыйынлыкъ тууады дейди автор. Къыйналсанг, тынчлыкъ туудураса, санынгы, жанынгы къыйнаргъа сюймесенг а – къыйынлыкъ. Философия магъаналыды бу хапар. Башхагъа къайгъы этген – адамлыкъны ишиди. Аны эшиги жабылмазча этсенг, ма олду дуния игиликлени бек таматасы.

Жазыучу бийик дунияла бла терк-терк сёлешеди. Ол анда жерде табылмагъан тюзлюкню, жарыкълыкъны излейди. Чабакъчы, гитче чабакъчыкъны артха суугъа жибере, Аллахдан уллу чабакъ тилейди. Кёп уллу чабакъ да тутады. Ахырында уа, къол-бет жууайым деп, тутхан чабакъларын таш юсюне салып, суугъа ийилгенлей, чабакъла сылжырап суугъа тюшедиле. Ол уллу Аллахны оюнларындан бири болгъанына ийнанып, кюледи чабакъчы. Аны биргесине Аллах да кюледи: «Ким бла сатыу-алыу этеринги билирге керексе», – дегенча. Хапарны ахыры ариу бошалады: «Харх этип, Чегем сууу чабып барады, кюле-ойнай, Аллахны, адамны да къууанч кюнюн башха эллеге, башха жерлеге теркирек жетдирейим деп».

 «Уручуну тили» деген хапар таулуну эслилигини юсюнденди. Сафарны аты урланады. Беш ийнек бла жыйырма къойгъа алышып алгъан аты. Ат дегенинг таулугъа адам жанындан кем тюйюлдю. Ол къоншуда жашагъан Махмутха чабып келеди. Махмут анга акъыл юйретеди: «Бир жерге да чыкъма, кишиге да айтма атны хапарын, – деп, – урлагъан адам кеси келир». Ала да алай тургъанлай, Сафарны аты урланнганына жарсыгъанын айта, Харун кирип келеди. Элде Сафарны аты урланнганын алыкъа киши да билмейди, сора Харун аны къалай бла билип келди?

Чыпчыкъланы Борисни «Гитче чунгур, уллу чунгур, чунгурла» деген хапары да бир энчи адамны жашау жолун суратлай, дуния тарыхы аллай къадарладан къуралгъанын айтады. Къарт адамны жашаууну ахыры эсгериуледен къуралады. Бу хапарны жигити уа къарт адамды: Харьков тийрелеринде уруш къазауатха кирди, ач, жаланнган да болду, артда концлагерьге тюшдю. Андан къутулгъандан сора  ГУЛАГ-га жибердиле. Артда уа Орта Азияны къумларын къыдырды, бир ахлу, миллет адамымы табармамы деп. Была бары да бир адамны, ХХ-чы ёмюрню келечисини, жашаууна сыйыннган терсликледиле.

Ким да жашаугъа бир тюрлю бир игилик этерге, къууанч келтирирге, дунияны ариулугъуна ариулукъ къошаргъа келеди. Мынга уа ол затланы этерге къоймайдыла. «Барады къарт киши къумлу жол бла полуторканы кабинасында. Эки къолунда биришер къара ётмек. Барады бир жомакъдан къутулуп, башха жомакъгъа. Халкъы таулада жукълап, къумлада уянды… Ёзен къара адамладан топпа-толу. «Кимдиле бу адамла?» – деп шофёрдан сорады. «Да, таулуладыла, отлай айланадыла». «Да мен да таулума». Шофёр ышанмай къарайды, таулуну къолунда ётмекни ким кёргенди дегенча… Машинадан тюшюп, кёрдю къарт къара бетли тишсиз адамланы – ала кырдык ашай эдиле. «Салам алейкум!» – дегенде, ол адамла жилядыла. Къайсы тауланы, къайсы юйлени кёрген болур эдиле ол сёзледе? Адамла ичинде жукълай-жукълай айлана эдиле уллукъарын сабийле. Сабийчикни кюннге кётюргенде, кёрдю къарт киши: иегиледен, сюекден ишленнген къара юйчюкню ичинде къара жюрекчигин, бауурчугъун. Къаманы сермегенлей, гитче бичакъчыгъын чыгъарып, жиляй-жиляй, ууакъ юлюшле этип, эки ётмек бла халкъны тойдурду… Къарт киши кюреш энтта да тохтамагъанын, жашауну гитче, уллу чунгурларын да, жыгъылып, адам ачымаз ючюн, толтурургъа керек болгъанын ангылайды.

 «Озрок» баям, авторну шуёхуду. Жаш тёлю аталача жашамайды, ашамайды, къууанмайды, кюлмейди, жарсымайды… Ала башха тюрлю этген затланы саны жокъду. Хар заманда да эшитебиз ол жарсыуланы. Озрок да аллайладан бириди. Ётюрюгю, чамы, тюйюшю-урушу да кетген кюнню биргесине эрип баргъан. Алай анга дуния ангылам билмей тургъанлай келип къалады: мында къыз ючюн бир эбизе жашны тюеди. Бир жол Гюржюге баргъанлай а, ол жашха тюбеп къалып, дунияны башха тюрлю жаны да болгъанын ангылайды. Эбизе жаш анга дерт жетдирмейди, юйюне чакъырып, сыйлы къонакъ этеди. Адетни этгенден сора уа, Озрокга: «Бар ахшы жолгъа. Сен иги адамса, алай адамгъа игилигинги кёргюзтюрге уяласа. Тышынгдан балчыкъ жабышса да, орталыгъына ётмейди», – дейди. Ол кюн, Озрокну айтханына кёре, эски жашауну бузду. «Эркинбиз юйретирге, урушургъа да. Алай эркин тюйюлбюз сиз бизден амансыз дерге», – дейди Борисни  хапары.

Тюшге кирген затла къайдан келедиле? Ким билсин. Къолунг бла тутмагъан, кёзюнг бла кёрмеген затха ийнаннган дуния жомакъмыды, кертимиди? Адамны сагъышлары кёпдюле. Андан киредиле аны тюшюне американлы жазыучу Уильям Фолкнер бла атасы. Ала экиси да кюрешчиле эдиле. Фолкнер «Шум и ярость», «Свет в августе», «Особняк» деген романланы авторуду. Фолкнер бла хапарны жигитини атасы ушакъ этедиле. Ала бир тенгшидиле. Жашауну игиликлерин къорууларгъа кюрешген эки адам. Ала бла бир дунияда уучуланы юйюню къалаууру жашайды. Угъай, башха дунияда жашайды, бир жерде, алай башха дунияда. Мараучула келип, кече-кюн да жаныуарланы къырадыла. Ол юйню къалаууру, эт сатыучу киши уа китап окъургъа, ариу суратлагъа къараргъа сюеди. Анга аллай эркинлик берилмейди. «Шайтан жерни эки тенг этди. Ортасында чек – уллу уру. Ол уруну не теренлиги, не къыйыры, не узунлугъу жокъ». Дуния кюреш, тюз юлешинмеген жарсыу, къууанч, тюз сайланмагъан жолла…

Чыпчыкъланы Борисни хапарларында тёрели, толу, юзюлмей баргъан сюжет ыз жокъду. Гитче суучукъла, шауданчыкъладан бюркюп чыгъып, хар бири кесини жолу бла келе келип, уллуракъ суугъа къошулгъанча, алай къураладыла хапарла. Бир-бирде уа, уллу суудан айырылып, бир жанына кетип, энчи ыз салып, алай къайтадыла эски ызларына. Ол къуралыу формалары хапарланы жашау жингириклерине бурулта, бютюнда ангыламлы этеди.

Борисни «Бэлла» деген хапарында сабийликни къыйын кюнлеринде Ата журтуна тансыкъ ана жашчыгъына Кавказны юсюнден хапар окъуйду. Жашчыкъ узакъ Кавказны Лермонтовну Бэлласыны аты бла байламлы этеди. Артда, уллу жаш болгъандан сора, поездде келе, ол бир къызгъа тюбейди.  Къыз Бэлланы  эсгертеди. Жаш Бэлланы жууукъ танысам, аны бир кемлигин кёрюп, сабийлигими жомагъын тас этерме деп къоркъады. Исси къум, желле, бийик акътерекле жашчыкъны туугъан жеринде къалгъандыла. Аталаны жерлеринде жашагъанлыкъгъа, жашчыкъ, уллу киши болса да, аны биргесине Азияны, кюйсюзлюгю угъай, чомартлыгъы жашарыкъдыла.

Чыпчыкъланы Борисни хапарларында былай бир шош кюлкю барды. Аллах бла бирге жазыучу да ышарады. Хапар жазыла туруп, аны сагъышлары женгил болур эдиле. Сёз ючюн, «Тиширыуну кючю» деген хапар. Тиширыула жауун тилейдиле. Къурманлыкъ этедиле. Ары элни сабийи, киштиги, ити да барадыла. Эки къойну этин ашайдыла, шорпасын ичедиле, кампет-къалачдан да юлюшлерин аладыла. Экинчи кюн жауун алай жауады, ырхыла окъуна келедиле. Хапарны баш жигити – тиширыу былай сагъыш этеди: жауун тилегенле, Хафисат, Халимат, башхалары да алай къычыра эдиле, кёкге айланып, не жауун да ырхы болуп тёгюлмей, не амалы бар эди деп. Жазыучу, кеси ышара, бизни да кюлдюреди.

Жашауну бир заманда да бошалмазына ийнаныу тамблагъы кюннге борч салып, умут этдиреди. Тамбла да къанатлыланы кёкде учарыкъларына, тау суулада чабакъла жюзериклерине, сабанла чагъарыкъларына ийнанмай жарамаз. Не уллу ырхы да келсин, чабакъланы тереклеге илиндирип да къойсун, жазыучу айтханча, жашау а барып турур. «Ийнанама» деген хапар аны юсюнденди.

Борисни «Къалай къыйынды жыйрыкъ тикген» деген хапары аламатды. Хапар жашагъан тиширыуну атындан барады. Адам къарт болса, сайлауу башха, оюму терен, адеби къаты боладыла. Жыйрыкъ тигерге къумач сайлауу да алайды: асыры жарыкъ болса, ушамаз, асыры къара болса, иги тюйюл. Къумач сайланады, кюл бетли къумач. Энди жыйрыкъны тигерге керекди. Къумачны иеси шахарда бир кийим тигиучю къызчыкъгъа тюбейди. Анга жумушун сагъыннганлай, ол къызчыкъ: «Да не къууанчынга киериксе?» – деп сорады. Ол соруу да тюйюлдю, жууап да тюйюлдю – сансызлыкъды. Ол а тиширыуну жюрегин бек къыйнайды. Кеси башлайды ол жыйрыкъ тигип. Ол къара кёзлю къызчыкъны юсюнден сагъыш этеди. Аны кёз акъларында бир къызыл ызлыкъчыгъы да болмагъаны сейир эди. Ариу эсе да, къызны бети жансыз эди. Узун, ауур жашауну баргъан тиширыу эсине кёп жолланы келтиреди. Ол кишиге дау айтмайды. Халкъ чюгюндюр бахчагъа тёгюлгенде да, ол къызыу кюнде ачдан, жаланнгачдан эригенде да, жангыз терекни тюбюнде харбыз ашай, ышара тургъан къыргъызлыгъа да айтмайды тиширыу дауун. Жаланда сейир этеди: бизни кёрген ышарырмы дей. Жарсыйды жашагъан тиширыу ол тигиу этген къызчыкъгъа, аны жансыз ариулугъуна. Ариулукъ Аллахдан бериле эсе да, сюйдюмлюлюг’ а адамны кесинденди деп. Чюгюндюр артханланы кёзлери къызыл эдиле. Бу къызчыкъны уа бир къызыл ызлыкъчыгъы да жокъ. Ёлгенлеге, жашагъанлагъа да ариу кёрюнюр ючюн тигиле эсе жыйрыкъ, ол къаллай болургъа керекди? Аны тикген алай къыйын некди? Ол, халы бла угъай, эсгериуле бла тигиледи да, баям, андан.

Борисни «Излеген жерим – юйюм…» деген хапары кёп сюжетлиди. Эл къыйырында футбол ойнагъан жашчыкъдан, босагъаны сакълагъан Борри деген итден башлап, дуния адабиятыны отун тамызгъан жазыучула Сервантес, Шекспир, Гоголь, Айтматов, Маркес, Хемингуэй, Кязим, Къайсын дагъыда башхала, Иван Грозныйден башлап  бизни миллетни бюгюннгю кюнюн жарытхан жулдузлагъа дери кёп адам киргендиле Чыпчыкъланы Борисни бу хапарына. Бу хапар жазыучуну дуниягъа кёз къарамын ачыкълагъан бир улан сёзюдю. Ол дунияны чеклеге бёлмейди. Адам улу сыйлагъан затла дунияны не къыйырында да бирча сыйлыдыла деп, Борис аны айтады.

Борисни къаламы кёп затны юсюнден жазады. Былай айтады ол: «Жюрегинг бла ишлегенинг: жыр, сурат – ёмюрлюкдюле. Къол бла ишлегенинг – бир кюнлюкдю. Юйюнг, тура кетсе, оюлур, салгъан терегинг, ёсе кетсе – чирир, туудукъларынг, тёртге-бешге айлансала, унутурла атынгы. Сёз – Аллахдан, иш – Адамдан. Жылла бла жылла керекдиле бир керти, бир ёлюмсюз сёзню айтыр ючюн».