Словакияны таулу партизаны

Чочуланы Адамейни жашы Харун 1919 жылда Къарт-Джуртда  туугъанды. Совет Аскерге 1939 жылда чакъырылып, фин къазауатха къатышханды. Андан а зенит-артиллерия аскер училищеге  кирип, аны лейтенант чыны бла бошагъанды. Уллу Ата журт урушну биринчи кюнюнде окъуна  Украинаны жеринде къазауатха киргенди. Анда Юг-Запад фронтну совет аскерлери «Юг» атлы немис-фашист аскерни баш кючлери бла сермеширге керек болгъандыла. Душманны солдатларыны саны  бизникиледен эки кереге, самолётлары  уа 1,5 кереге аслам болгъандыла. Немислилени ма ол  уллу кючлерине жан-къан аямай къажау тургъанлыкъгъа, бизни аскерчилеге артха ыхтырылыргъа тюшгенди.

1942 жылда Чочуланы Харун къуллукъ этген артиллерия  бёлюм къуршоугъа тюшеди. Андан ычхыныр ючюн къолдан келгенни да аямайдыла. Ол кезиуде Харун жаралы болады. «Темир жаркаладан бири, келип, аякъ балтырыма, экинчиси да къашыма тийдиле. Къашымдагъын кесим алалдым. Балтырымдагъын а жарып алгъанларында, не жашырыу, эсими ташладым. Кесиме келгенимде, энчи бёлюмде къуллукъ этген  тенгим  мени Украинада элчиклени биринде жашагъан къартха элтип, Къызыл Аскер келгинчи жашырыргъа буюргъанын билгенме.

Бир чабыуулларында фашистле мени табадыла, къартны  да ёлтюредиле. Ма алай башланды манга жесирлик азабы. Штеттингде (бусагъатдагъы Польшаны Щецин шахарында)  таш ууатып, ташып турдукъ. Унукъмакълыкъны, учузлукъ сынауну сёзле табып айталмайма» ,- деп эсгергенди Харун.

Ол  аскерчи тенглери бла лагерьден къачар мадарла кёп кере излегенди. 1944 жылда тутмакъланы муратлары толады. Къалауурланы ёлтюрюп, къарангы кече бешеулен болуп къачадыла. Шаркъ жанында Белосток шахар таба тебирейдиле. Уллу тийрелеге тюртюлмезге кюреше барадыла. Бир кюн  юч фашист мотоциклистни ёлтюрюп, аскер сауутларын, азыкъларын да аладыла. Жолларында совет аскерчилени жесирге алып баргъан гитлерчилеге кёп кере тюбегендиле. Март айдан сентябрьге дери Харун бла нёгерлери мингнге жууукъ совет солдатны, польшачы аскерчилени да фашистлени къолларындан къутултадыла. Бир кере уа  онеки немисли къалауурну ёлтюрюп, беш жюзге жууукъ аскерчини къутхарадыла.

Къачханла, жолларын  иги билмегенлери, кечеле  бла баргъанлары ючюн  кюн чыкъгъан жанына барырны орнуна  Словакияны чегине чыгъып къаладыла. Бу къыралны агъачлары, таулары Харунну эсине жаны кибик сюйген Къарачайны  сала эдиле. 1944 жылны къышында Словакияны фашистле ууучлайдыла.

Аяусуз адам къырыу, ачытыу башланады. Журтларын  сакъларгъа битеу миллет сауут алып чыгъады. Харун бла нёгерлери бир кюн  Филипп Малик деп уучугъа тюбейдиле. Аны коммунист болгъанын биледиле. Ол а жашланы кесини юйюнде жашырып, къарыу алдырады.    

18 аскерчиден къуралгъан отряд Жилин шахарны тийресинде немисли  гарнизонланы бирине чабыууллукъ  этип, 24 фашистни ёлтюрюп, къалгъанлары башларын алып къачарча этеди. Алайда  бир топну, эки пулемётну, аскер сауут кереклени, азыгъы болгъан бир автомашинаны, 12 автоматны  да къолгъа этедиле. Партизанла, андан сора да, кёп аскер операцияла бардырадыла.
1945 жылны январыны аягъында Неслушаны партизанларыны бёлеги Харун башчылыкъ этген къауумгъа къошулады. Командирге тамата лейтенант Чочу улуну сайлайдыла. Алай бла «Свобода» деген  деменгили партизан отряд къуралады.

Командирни орунбасары Филипп Маликни, взводланы таматаларыны  орунбасарлары  Немчакны, Чечко Янаны 1976 жылда Къарачай-Черкесге ийген справкаларында Чочуланы Харунну отряды хар ай сайын уллудан уллу операциягъа баргъаныны юсюнден жазылады. 1945 жылда 10 мартда отрядха СССР-ни адамларыны 16-сы къошулады. Ол айны 15-де венгр аскерле бла къазауатны заманында энтта 20-сы къошулады, ичлеринде совет  адамла да болуп. Отрядда алай бла 70 адам  болады. Апрельни ортасында уа  анга венгрледен сау  рота  киреди – битеу да 110 адам.
 

«Свобода» партизан отряд 1945 жылны  декабрь айындан майгъа дери 92 сермешни бардыргъанды, биринде да жаугъа кесин хорлатмагъанды. Анга ма бу шартла да шагъатлыкъ этедиле:1945 жылны 10 январында Жилин округда немисли командованияны буйругъу бла  «Свобода» отрядха къажау майор Крафтунгну башчылыгъы бла энчи аскер  чыгъады. Чочуланы Харунну бёлюмю Маковну къатында ала бла тюбешеди. Ол сермешде  жюзле бла  немисли солдатла къырыладыла, къалгъанлары да  къачып  къутуладыла. Партизанла кёп сауутну къолгъа этедиле.

 Ол жыл мартда, душманны партизанлагъа къажау кюреши иги да  кючленнгенде, Харун отрядны аз санлы къауумлагъа юлешип, талай жерде сермешиулени бирден  бардырады. Ол амалны уа уллу хайыры болады.  15 мартда Филипп Маликни башчылыгъы бла 17 партизан Неслушаны тийрелеринде 60 мадьяр аскерчини  жесирге  аладыла, 25 топ, 4 миномёт, 2 пулемёт, кёп къол гранаталаны бла окъланы жыйышдырадыла. Апрельни ахырында уа  немислиле Неслуша  элде 200-ге жууукъ адамны  тутуп, баугъа жыйып, тышларындан кирит саладыла. «Свобода»  отряд 4-чю Украина фронтну генерал-лейтенант Медведев башчылыкъ этген 17-чи гвардиячы мараучу корпусуну алчы тасхачы  бёлюмлерини болушлукълары бла ол адамланы башларына бош этеди. 

Майны биринчисинде Остре элчикни  къатында Жиар тауну  чеклеринде партизанла 4-чю Украина фронтну 17-чи гвардиячы мараучу корпусуна къошуладыла. Юч-тёрт кюнден а НКВД-ны къуллукъчулары бла бирге таулада бугъуна айланнган фашистлеге уугъа жайыладыла. Аладан тауланы тазалайдыла.

Майны 6-сында  уа  отряд Жилинде Совет Аскерни комендатурасында демобилизациягъа тюшеди. Алай бла тамата лейтенант Чочуланы Харун, чехословаклы армияда подпоручик болуп, Словакияны фашист азапдан къутхарыугъа уллу юлюш къошады.

 Къарачайны ётгюр жашы эки кере жаралы болады, хар сау болуп чыкъгъаны сайын, жангыдан къолуна сауут алып, фашистле бла сермешеди. Кесини партизанлары бла душманнга уллу къоранч салады, кёп  аскер техникасын, автомашиналарын жараусуз этеди, фашист солдатланы бла офицерлени жюзле бла къырады, совет аскерчилени жесирден къутхарады.  

Ол фахмулу командир, этимли  башчы, ётгюр партизан болгъанды. Нёгерлерин бек сюйгенди, жашауларына хыянат жетдирмезге кюрешгенди, не кереклерине да эс бёлгенлей тургъанды. Ала да кеслерини юлгюлю командирлерин бек сюйгендиле. Харуннга ол фашистледен тазалагъан эллени адамлары да  ыразы болуп, уллу сый бергендиле. 1974 жылда аны словаклы шуёхлары батыр таулуну юсюнден «Огонёк» журналда «Словакия помнит» деген статьяны басмалагъандыла. Андан сора аскерчи нёгерлени байламлылыкълары бютюн кючленеди, бир бирлерине къагъыт жазыу асламгъа айланады.

Кёп да бармай а Харуннга отрядыны аскерчиси Антон Янец келеди. Чочу улуну юсюнден жазыучула, журналистле, совет-партия къуллукъчула архив къагъытлагъа сингерге,  аны партизан отрядыны юсюнден   словаклы аскер нёгерлери берген справкаланы, материалланы  басмаларгъа  уллу излемегендиле. 1987 жылда ол  ауушады. Аны жууукълары, шуёхлары Чехословакиядан письмо аладыла. Анда уа былай жазылып эди: «Жюреклерибиз бек ачып билдик бизге кемсиз багъалы адамны  ауушханын. Аны юсюнден эсгериуле  миллетибизни эсинде сакъланырыкъдыла.  Дуниядан кетгенни жууукъларына   бизни администрациябыз  1988 жылны 5-чи февралында Неслушаны ара орамына  Харунну атын атаргъа   оноу этгенин  билдиребиз…»
1995  жылда уа Россейни Президенти Б.Н. Ельцинни  1018-чи номерли бегими бла Чочуланы Харуннга Уллу Ата журт урушну кезиуюнде немис-фашист ууучлаучулагъа къажау кюрешде этген жигитлиги эмда батырлыгъы ючюн Россей Федерацияны Жигити деген ат аталгъанды. Анга Ючкекенде, Черкесск шахарда эсгертмеле салыннгандыла, Терезе элни орта школуна эмда башха элледе орамлагъа аты аталгъанды.