АТЫ ИГИЛЕНИ ТИЗГИНЛЕРИНДЕ АЙТЫЛАДЫ

Кёп жылланы ичинде Къабарты-Малкъар къырал университетде ингирде эм заочно окъугъанла жаны бла проректор болуп тургъан, Халкъланы шуёхлукъларыны орденине тийишли кёрюлген Чегембайланы Маржан, Исмайылны къызы, туугъанлы бу кюнледе 90 жыл болады.

Маржан 1934 жылда Булунгуда туугъанды. Атасы Исмайыл, Дугураны жашы, эл мюлкде орта къуллукъда ишлегенди – сют-эт фермагъа таматалыкъ этгенди. Ол асыл адам Уллу Ата журт урушха кетип, андан къайтмагъанды. Аны юй адамы Далимат, Акъкъызланы Ачейни къызы, къолунда тёрт сабийи бла къалгъанды. Маржан – таматалары. Къартла, эгеч, къарындаш да сабийлеге сакъ болгъандыла.

Халкъыбызгъа кёчгюнчюлюк тангы атханда, Маржан аппасыны юйюнде болуп, ала бла чыкъгъанды жолгъа. Кеси да сейир этиучю эди анга, бир орамда, къоншуда болуп, аппасыны юйюрю Къыргъызстанда Къызыл-Къаягъа, анасы уа къызы Лейля, жашлары Мухтар эм Ануар бла Ош областьда Къара-Суу элге тюшгенлерин айтып.

Къызыл-Къаяда кёчгюнчюлени шахтада ишлетгенлери белгилиди. Далимат бла жете келген Лейля уа мамукъ жыйгъандыла. Бир бирден хапар билгенде да, бирге болур онг чыкъмагъанды алагъа. Артдаракъда, хал бир кесек тюзелгенден сора, эки юйюр да Ноукъат районда Кок-Бель элге кёчгендиле. Маржан анда бошагъанды жети классны.

Андан ары окъур онг болмагъанды элде. Ол заманда Ошда, ол а область ара эди, медицина училище, педагогика эмда эл мюлк техникумла ишлегендиле. Таулу жашланы бла къызланы асламысы анда окъугъандыла.

Анда эл мюлк техникумда агрономгъа окъугъанды Маржан. Аны бошай туруп, Фрунзеде эл мюлк институтха кирирге сюйюп, кёчгюнчюледен изленнгенича, ары барыргъа эркинлик къагъыт тилеп жзгъанды, алай а къагъытны эки ай чакълы сакъларгъа тюшюп, ары жаланда августну аягъында жетгенди, ол окъуу юйде ары кирирге дегенлеге сынау экзаменле бошалгъандан сора. Алай бла Маржаннга анда гидромелиоратив техникумда жылгъа жууукъ заманны лаборантка болуп ишлерге тюшгенди.

Институтну ючюнчю курсунда окъугъанда, таулулагъа, кёп башха кёчгюнчюлеге да Ата журтларына къайтыргъа эркинлик берилип, анда Мусукаланы Магомет бла жангы юйюр къурагъан Далимат беш сабий бла Булунгугъа къайтхандыла. Агроном къыз а, бийик билим алып, жаланда 1959 жылда келгенди бери.

Мында Маржан Терек ёсдюрюу жаны бла институтну   сынау станциясында тамата илму къуллукъчусу болуп ишлеп башлагъанды. Анда ишлей тургъанлай, аллай амал чыгъып, Маржан бизни университетде ачылгъан аспирантурагъа киргенди биология жаны бла. 1964 жылда «Къабарты-Малкъарны бийик жерлени болумларында ёсген мал ашланы морфофизиология энчилиги эмда экономика хайырлары» деген темагъа кандидат диссертациясын къоруулап, ол жаны бла таулу къызладан биринчи илму кандидат болгъанды.

Мал аш дегенде уа, бизни республикада асламысында нартюх ёсдюре эдиле. Маржан ол битимни тюрлю-тюрлюлери къайда, къалай ёсгенлерине эс бургъанды. Ол ишини юсю бла битеу да республиканы мюлклеринде болгъанды. Анга сынау участкаланы Нальчикде, Терк районда, Заюковода да бергендиле. Тенгизден юч тюрлю бийикликде болгъан жерледе мал ашла ёсдюрюп, тирлик къалайлада къыйматлы болурун тинтгенди Маржан. Алай бла кабинетде кёп олтурур онг болмагъанды. Элге барып, автобусдан тюшгенден сора да, бахчала болгъан жерлеге дери жетерге, анда сау кюнню ишлегенле – чагачыла, сугъарыучула бла бирге туруп, хар нени кеси кёзю бла кёрюп, къолу бла тийип, алай жазгъанды илму ишин.

Маржанны илму жаны бла   тирилигин кёрюп, аны диссертациясына багъа бичген комиссияны членлерини бир къаууму Къабарты-Малкъар къырал университетде ишлерге чакъыргъандыла.

Маржан анда отуз жыл уруннганды. Алгъа аны агрономия кафедрагъа алгъандыла тамата преподаватель этип, артда анда доцент болгъанды. Сегиз жыл ол жерде ишлеп, кесин билимли да, адепли да кёргюзтген Маржанны артда башха жерге кёчюргендиле – Къабарты-Малкъар къырал университетде ингирде эм заочно окъугъанла жаны бла проректор этгендиле. Ол жууаплы ишде Чегембайланы къызлары жыйырма бла эки жыл ишлегенди.

Мени тёлюм окъугъан жыллада эди ол. Маржаннга ол заманны студентлери бек ышаннгандыла, алагъа не тюрлю болумда да тап онг табаргъа болушханды. Бир заманда аны уллу сёлешип окъуна киши эшитмегенди. Студентлени, биргесине ишлегенлени да ыспаслары алай уллу эди анга, ол бюгюн да тюрлендирмегенди ызын. Аны бирча ыразылыкъда айыргъандыла Нальчикни шахар советини депутатына.

Ол ишинден 1991 жылда кеси ыразылыгъы бла кетгенди.

Ол акъыллы адам доктор диссертациясын нек къоруулагъан болмаз эди, деп соруп тургъанма кесиме. Бир кере ушагъыбызда аны сагъыннганымда, Маржан, къадарына бир тюрлю бир кёлкъалды этмей, тюрлендирлик эдим аны демей, ишлеген жеринде тинтиулеге заманы жетмегенин, ол а илму ишлерин кабинетледе этиучюледен болмагъанын айтхан эди. Хау, баям, эл мюлк жаны бла кюрешсенг, илмуда жангы ыз ачаргъа излесенг, жерде, малда ишлерге керек болурса.

Алай Маржанны университетде этген иши илму даражадан эниш эди, магъанасыз эди деп ким айталлыкъды, ол заманлада заочно окъугъанланы хар бири да аны бек жууукъ адамларынча таныгъандыла, анга ыразылыкъларын жашау узуну жюреклеринде элтгендиле сора.

Тиширыу насыбы узакъ бармаса да, жарыкъ болгъанды Маржанны. Ол аспирантурада окъугъанда таныгъанды белгили къабарты поэт Алий Шогенцуковну жашы Лиуанны. Ол, тарых-филология факультетни тарых бёлюмюн, ол жаны бла аспирантураны да бошагъан эди. Студент заманында комсомолда, окъуп бошагъанлай Горький атлы орамда миллет музейде, Къабарты-Малкъар университетде тарых кафедрада да ишлегенди. Тогъуз жыл жашагъандыла Маржан бла Лиуан уллу насыпда. Жарыкъ, аллында талай умуту болгъан, бир ненча кере Минги таугъа чыкъгъан, спорт бла кюрешгенин къоймагъан, алыкъа жаш адам, жюреги тутуп, бир чакъны ичинде алышханды дуниясын. Алай бла, Маржан къолунда сегиз жылы болгъан Мурат бла къалгъанды. 

Мурат анасын къууандырырча жаш болгъанды. Бюгюнледе аны республикада, андан тышында да таныйдыла – ол Къабарты-Малкъарда курортла эм туризм жаны бла министрди. Жашны бла къызны атасыды. Маржанны келини Заира Хараева врачды, медицина илмуланы доктору, университетде медицина факультетде ишлейди.
Миллетибизни атын алай ариу жюрютген, кесин кимге да сюйдюрген Маржан жашаудан 2021 жылда кетгенди. Ол адамны таныгъанны, бир кере кёргенни окъуна эсинде интеллигент таулу тиширыуну, акъыллы адамны сыфаты сакъланып къалгъаны кертиди.