Сейир адамла бла тюбешиулени эсгере

Элледе болуп, адамла бла ушакъ эте келсенг, сейир къадарлары болгъанлагъа жолугъуп да къаласа. Ала, уллу къуллукълада да ишлемей, белгили алимле да болмай, кёбюсюнде уа элден узакъгъа да хазна чыкъмай тургъанлыкъгъа, кеслери кёзлери бла кёрген, эшитген сейир хапарла айтадыла.

Аллайладан бири эди  Кёнделенден Энейланы Сюлемен.  Ол сау заманда аны бла ушакъ этип, кёп сейир шартны билгенме. Сизге да айтайым аны хапарын.

                   Жашырын дорбунланы жалыны

- Кёнделеннге тышындан кёпле келгендиле.  Солургъа сюйгенле да болгъандыла. Къошумда кече къалып кетип да тургъандыла. Тызыл тары солуйма дегеннге бек аламат жерди. Къырал къуллукъчула да терк-терк жокълагъандыла. Ала уугъа барыргъа сюйгендиле. Кийик эт ашап, кече къалып кетгенлери да болгъанды. Кёп эдиле, аланы къайсы бирин айтхын.

  1980 жылда уа бери биринчи тиширыу космонавт Валентина Терешкова да келген эди. Аны манга энчи жумушу болгъанды. Бир кезиуде аш орунум бек къыйнап тургъанды. Больницагъа жатып тинтдиргенимден сора, онкология аурууунг барды, дейдиле докторла. Аны билгенден сора, кёп жерлеге барып, тюрлю-тюрлю дарманла мажарып, кесиме багъаргъа кюрешгенме.

Бир жол Ростовха барама. Анда Алексеенко деп иги генерал шуёхум бар эди. Шимал-Кавказ аскер округну таматасыны орунбасары эди ол заманда. Жарсыууму анга айтама. Ол да бир къауум дарман мажарады. Аны бла андан кетеме.

Аурудум деп, тюнгюлюп къалмай, ишни къоймагъанма, малла бла Тызылда тургъанма. Бир кюн машиналары бла юч оруслу киши келеди. Хар келгеннгеча, алагъа да жарыкъ тюбейме. Была манга: «Бу тийреледе дорбунла бар эселе, бизге бир кёргюзтсенг эди», - деп тилейдиле. Тызылны баш жанында «Жашырын дорбунла» деп бардыла, ары элтеме. Была бирине киредиле да, ичин тинтедиле. Дорбунну къабыргъаларына, башына да къара чайыргъа ушаш бир зат къалын къонупду.

Жюзле бла жылла мындан алда адамла бу тийреледе жашагъандыла, къош этип мал тутхан къадар, дорбунда от этгендиле, аш биширгендиле. Аны жалыны, тылпыуу ташха къонуп тургъанды. Къонакъла, къалакъгъа ушаш, жютю затланы чыгъарып, ташланы къырып, ол къараны жыйып тебирейдиле.

Ала кече мени къошумда къаладыла. Экинчи кюн, къалгъанын жыйып, юйлерине ингир ала кетедиле. Бир юч кюнден ол адамладан бири къайтып келеди. «Къарадан бираз жыярыкъма. Алай мени келгеними кишиге да айтма, нёгерлериме окъуна», - деп тилейди. «Охо», - дейме.

Ол къонагъым экинчи кюн кетеди. Дагъыда бир кюнден башхасы келеди. Кесинлейди. Ол да, биринчиси айтханны айтып, бир кюн къарадан жыяды да, ингир ала ызына къайтады.

Бираздан ючюнчюлери да келеди. Ол да кесинлейди, нёгерлериме хапар айтма деп тилейди. Мен кюлеме. «Нек кюлесе?» - деп сорады. Ишни болушун айтама – нёгерлери келип кетгенлерин билдиреме. Жаш алагъа ыразы болмайды.

Сёлеше келгенде, мен ауруууму юсюнден анга билдиреме. Ол а манга былай айтады: «Мен Пятигорскда аскер санаторийни баш врачыма. Больницадан къагъытларынгы бери тапдыр, алагъа къарайым да, анга кёре санга бир дарман этейим».

Олсагъатлай окъуна, элге барып, больницада берген къагъытларымы алып келеме. Къысхасы, доктор алагъа къарайды, бир дарман да береди. «Муну ич, бир арада, ауруунг къозгъалып, къыйнаргъа да болур. Сен, анга да къарамай, дарманны ахырына дери ич», - дейди.

Ол айтханлай эте турама да, бир кюн аш орунум бек къыйнайды. Тюз да, энди уа ёлдюм, кетдим деп болгъан эдим. Сора дарман ичгенни къояма.

Бир къауум заманда ол адам къайтып манга келеди. Халымы сорады. Болушун айтханымда: «Ол къыт дарман эди, ахырына дери бош жетдирмединг. Энтта да бир дарман берейим, аны дорбундан алгъан къарадан этгенме, ол тауусулгъунчу ич», - дейди.

Аны да ичдим, андан сора дорбунда жашла тазалап кетген ташланы жуууп, аны да ичип тургъанма. Шешагъа къуюп, аз-аз уртлай, жанымда жюрютгенме. Бираздан халымы игиге айланнганын ангылап башлайма. Врачха саулугъуму жангыдан тинтдиртеме. Аллахха шукур, аурууум жокъ болуп тура эди.

Терешкова уа манга андан сора келген эди.

Аны да, тюз да мендеча аурууу бар эди. Андан бек къыйналып тургъанды. Мени хапарымы уа анга генерал Алексеенко айтханды. Терешкова бла ол Ростовда бир юйде, бир этажда жашагъандыла. Сексенинчи жыл онтёртюнчю ноябрь.  Кюн ортагъа жууугъуракъ Басхан районну военкому келеди.  «Бусагъат уллу къонакъла жетедиле, алагъа тюберге хазыр бол», - дейди.

Бираздан юч къара «Волга» жетеди. Къалауурлары да бардыла. Биринден Терешкова да тюшеди. Орта ёсюмлю адамды. Бет сыфатына къарасанг, юсюнде былай бир уллу къыйынлыгъы болгъан адамгъа ушайды. Алай ышарып сёлеширге кюреше эди. «Мында бираз солур акъылым барды. Сора дарманынгы юйретсенг эди», - деп тилейди. Терк окъуна юйге билдиреме – тиширыула келедиле. Мал соябыз. Таулу ашарыкъла этебиз: шишликле, сохтала, жёрмеле. Нёгерлерин, кесин да бек иги сыйлайбыз.  Ашап ашагъаны да жокъ эди Валентинаны. Ауруу къоя болмаз эди, баям.

Къошда эки кече къалады. Бек адежли адам эди. Юйюрюнден башлап, космосха чыкъгъанына дери кёп хапар айтханды. «Мени сынаугъа жиберген эдиле космосха. Бир къызым барды. Шёндю медицина институтда окъуйду. Саулугъу аламат тюйюлдю», - дегенин кесини ауузундан эшитгенме.

Аш ашап бошагъандан сора, тиширыула бла бирге столну жыйып, адырла жуууп тургъанды. Кесин кётюрген адам тюйюл эди.

Шешалагъа къуюлуп, жарашдырылып тургъан дарманла берип жиберген эдим. Артда, дарман жарагъанды деп, къууанып, къагъыт да жазгъанды.

Бир кере спутникледе хайырланнган приборланы чыгъаргъан заводну генеральный директору келеди. Ол да Валентинаны иги шуёхларындан бири. Дарманынг жарап, Терешкова иги болгъанды деп хапар айтхан эди.

Баргъаны боллукъду.