Ол хар жаны бла да юлгю алырча адам эди

12 апрель – Космонавтиканы кюню

…Космосха учууланы башламчыларыны атлары белгилидиле, деген оюм жюрюйдю. Болсада космонавтиканы мурдорун салгъанланы араларында атлары кёп жылланы ичинде жашырынлыкъда тургъан адамла бардыла. Аладан бири Сергей Королёв бла къаты байламлыкъда ишлеп тургъан Энейланы Магометни жашы Тимурду.

Жулдузлагъа жол 

Шартлагъа кёре, Энейланы Тимурну жулдузлагъа жолу Уллу Ата журт урушдан сора башланнганды. Къыркъынчы жылланы ахырында МГУ-ну студенти механика жаны бла аты айтылгъан алимни – Аркадий Александрович Космодемьянскийни – семинарларына жюрюп башлайды. Аланы экисин да аламны бойсундурургъа итиниулюк талпындыргъанды. Ол заманда аланы ол муратлары толлугъуна кёпле ийнанмагъандыла, артыкъ магъана да бермегендиле. Болсада ол семинарда космонавтика жаны бла кёп белгили специалистле билим алгъандыла. Эней улу ма анда танышханды Д.Е. Охоцимский, Э.Л. Акимов, В.А. Сарычев, А.К. Платонов, В.В. Белецкий, В.А. Егоров эмда кёп башха алимле бла.

Жулдузлагъа жол аскер сауутланы жарашдырыудан башланнганы энди хар кимге да туурады. Ол заманда ала бек керек болгъандыла. Сууукъ уруш башланнгандан сора тюшгенди ракетала къурашдырыуну къолгъа алыргъа. Аны ючюн деп Илмула академияны Математика институтунда М.В.Келдышни башчылыгъы бла механика бёлюм ачылады. Ары 1950 жылда Эней улуну да чакъырадыла. Артда,1953 жылда, аны СССР-ни Илмула академиясыны Прикладная математика бёлюмюне, 1966 жылда уа институтха тюрлендиредиле. Ма ол ёмюрден ахыргъа Эней улуну ишлеген жери болады.

 Королёв бла танышыу  

Королев бла Тимур Магомедович 1948 жылда танышханды. Сергей Павлович биринчи болуп эс бургъан эди анга. Бир жол ол конференцияладан бирине кечигип келеди. Сора, жарсып: «Не аман болду, Эней улуну докладына тынгылаялмай къалдым»,-дейди. Къатында тургъан Тимур Магомедович а: «Эней улу менме», - деп,кесин танытады. Аланы кёпжыллыкъ бирге ишлеулери ма алай бла башланады.

Закий специалистлени – «ракетчиклени» – студентге, артда уа аспирантха эс бургъанлары бошдан тюйюл эди. Тимур, акъылы, тутхан ишин тынгылы этгени бла да айырмалы эди. Университетде окъугъан заманында окъуна ол эки илму статья жазады. Аланы олсагъат окъуна энчи жабыкъ журналлада басмалайдыла. Д.Е. Охоцимскийни статьяларында эмда Энейланы Тимурну кандидат диссертациясында кёргюзтюлген механика амалланы болушлукълары бла уа ракетала чыгъарыугъа чырмау этип тургъан уллу сылтаула кетерилгендиле.

Аны юсюнден официальный справкада былай жазылыпды: «1951 жылда Эней улу ракетаны учурууну,жолун ызлауну тап амалын тапханды; артда аны мурдорунда Жерни жалгъан спутнигин орбитагъа чыгъарыуну программалы управлениясыны къыйматлы тюрлюсю жарашдырылгъанды. Коллегалары бла бирге ол дагъыда гаршны баш къатысында учхан жалгъан спутникни эволюциясы бла байламлы тергеуле да бардыргъанды. Ала Жерни жалгъан спутнигини орбитада тургъан заманын тергеуню ангылашыныулу эмда ышаннгылы методикасын дунияда биринчи кере къурагъандыла. Ол кёп орбиталагъа анализ этгенде, тергеулеге бек аз заман къоратыргъа онг бергенди».

Тергеуледен башлап кёкге учуугъа дери 

СССР-ни Илмула академиясыны Прикладная математика бёлюмю (ол заманда аны жашырын аты П\Я 22-87 болгъанды) атом сауутну эмда аны керекли жерине жетдирлик аппаратны жарашдырыр ючюн къуралгъанды. Ол иш а къыйын да, тюз да санаула бардырыуну излегенди. Эсеплеучю техника уа жокъ. Аны себепли 1954 жылда биринчи «Стрела» ЭВМ чыкъгъынчы дери, анда «санауну фабрикасы» ишлеп тургъанды. Ол бир да болмагъанча къыйын иш болгъанды. Университетлени бошагъан санаучу бригадала, бир бирлерин алышындыра, ол заманда бек къыйматлы «Мерседес» электромеханика калькуляторлада кече, кюн да тергеуле бардыра эдиле, тарихледен толгъан энчи планшетлени сменден сменнге бере.

Илмуланы кандидатлары, докторлары болгъан бригадирле тергеулени тюз болгъанларын бла къалгъанларын тинтгендиле эмда ахыр эсеплени «заказчыла» (физикле) бла сюзгендиле. Алай бла шарт борчла тамамланнганлары бла бирге жангы илму да жаратылгъанды-вычислительная математика. Анга уа Тимур Магомедович да себеплик этгенди.

…1954 жылда апрельде, космосну ёмюрю жууукълашханы туура болгъанында – ол а эшиклени къагъып башлагъан эди, академик Келдыш кесини кабинетинде (ол шёндю мемориал музей болуп турады) тарых магъаналы кенгеш бардырады. Анда космос тинтиулени стратегиясы бийик даражада сюзюледи. Адамны дини эмда сынауу ючюн угъай, акъыллылыгъы ючюн багъалагъан Келдыш (ол кеси 35 жылында болгъан эди академик) С.П. Королев, П.Л. Капица, И.А. Тихонравов, А.Ю. Ишлинский, С.Н. Верновча уллу алимле эм акъыллы оноучула бла бирге кенгешге жаш адамланы да чакъыргъанды, ол санда Энейланы Тимурну да.

Официальный справкадан: «1953 жылда теория сынаула бардыргъандан сора, Энейланы Тимур космонавтланы жерге къоркъуусуз къайтарыуну амалын тапханды:Жерни жалгъан спутнигини орбитасындан космос аппаратны тюшюрген заманда баллистиканы хайырланыуну дурус кёргенди. Ол амал бла тюшген аппаратха ауурлукъ алгъындан эсе он кере аз жетеди. Аны бла да къалмай, космос аппарат энишге тюше туруп къаллай бирге къызгъанын да тергегенди.

Эней улу космос аппаратны учуп барыууну траекториясын тохташдырыуну, аны алгъадан билиуню амалларын жарашдыргъан специалистлени къауумуна башчылыкъ этгенди. Ма аланы хайырындан Жерни биринчи жалгъан спутниклерини учууларына жерден къарап,билип турургъа онг чыкъгъанды, тюрлю-тюрлю жумушла тамамларгъа боллукъ космос аппаратланы автоматизацияланнган комплекслерин къураргъа къолдан келгенди.

Тимур Магомедович тюше тургъан космос аппарат къонаргъа боллукъ жерлени билиуню амалын да тапханды. Аны хайырындан автомат аппаратланы бла космонавтлары болгъан аппаратланы белгиленнген жерге къондурургъа онг чыкъгъанды».

Эней улу эм аны алим нёгерлери тапхан амаллагъа,этген тергеулеге кёре Юрий Гагаринни учууу жетишимли болгъанды, ол Жерге сау-саламат къоннганды. Ол а Тимур Магомедович 1957 жылда алгъан саугъадан эсе сыйлыракъ болур. Королёвну Р-7 ракетасы бла Жерни биринчи жалгъан спутниги жетишимли учурулгъандан сора анга Ленинчи саугъа берилген эди.

Узакъ гаршлагъа

 Гагаринден сора космос аппаратланы учуруу, жалгъан спутникле бла бардырылгъан сынаула да баш муратха жетиуню – башха планеталагъа учууну – ал атламлары эдиле.

Официальный справкадан: «Академик Эней улу Кюнню системасыны планеталарына учууланы къураугъа да уллу къыйын салгъанды. Планетала аралы космос аппаратланы къызындырыуну амалын да тапханды… Артда иш да анга жетген болмагъанды».

Алимле орбитагъа чыгъарылгъан космос аппарат аны элтип баргъан ракетаны ахыр кесегинден айырылса, аны тюртген кюч ол къалайгъа керек эсе да, алайгъа жетерикди деп, алгъа алай акъыл этилгенди. Алай ол вариант хар жаны бла да тапсыз келгенине, кёп къоранчла этдиргенине тюшюннгендиле. Ма андан сора Тимур Магомедович: «Аппаратха орбитада бир кесек «айланыргъа» къоюп, алай жерни тёгерегине толусунлай учуртмай, тап кезиучюк табып, ракетаны ахыр кесегинден алайда айырып, аны андан ары алайтын учурса къалай болур?» - дейди. Аны ол оюму специалистлени сейирге-тамашагъа къалдыргъанды. Андан бери аппаратла ма алай учадыла.

Официальный справкадан: «Эней улуну башчылыгъы бла планетала аралы космос аппаратланы учуу жолларын Жерден бардырыуну (управление) амалы жарашдырылгъанды. Ол а учууланы не къадар тюз бардырыргъа онг бергенди». Былайда зат айтыр кереклиси болмаз-хар не да ангылашыныулуду.

«Энчи юлгю»

Академик Энейланы Тимурну илмуда даражасы бек уллу болгъаны ишексизди – аны Келдышны институтунда, РАН-ны Уралда бёлюмюню Математиканы бла механиканы институтунда да дайым да чертгендиле. Эней улуну адамлыгъына да уллу багъа бичгендиле. Алим нёгерлери аны «къажымагъаннга» (иги магъанада) санайдыла. Оюмла андан «бюркюп» чыгъадыла,дей эдиле. Алай болуп тургъанлай да,ол административ къуллукъладан къачханды. Анга айтхылыкъ институтну директору бол дегенлеринде, унамагъанды. «Манга керекли зат тюйюлдю ол», - деп. Бирсилеча, вузлада да кёп окъутмагъанды. Алай сохталары, аны ызын андан ары бардыргъанла жокъдула деб а айталлыкъ тюйюлсе. Санап саны болмагъан аспирантланы хар бирин да энчи окъутургъа кюрешгенди. Онгуна кёре, аланы жашау болумларына, къолайлыкъларына къайгъыргъанды. Кесине абери тилей билмеген адам, башхала ючюн кимден да  артха турмагъанды. Аны сохталарындан кёплери эртте кандидатла, докторла болгъандыла. Ала барысы да аны сюйгендиле эмда багъалы кёргендиле.

Аны адеплилигини юсюнден да аны таныгъанла айтып тауусалмайдыла. «Тимур Магомедович хар жаны бла да юлгю алырча адамды», - дейдиле.