«Миллет энчилигибизни сакълау барыбызны да борчубузду»

Акъыллары, сабырлыкълары бла юлгю алырча адамла миллетибизде аз тюйюлдюле. Жаш тёлю билмеген затын аладан сора турса, абынмаз деп, мен алай сагъыш этеме. Ма аллайладан бири огъары жемталачы Ахматланы Хасанны жашы Хусейди.  Бюгюнлюкде ол эл советде бухгалтер болуп ишлейди. Аны таныгъанла айтханнга кёре, Хусей Хасанович иши бла байламлы хар къагъыт къайсы жерде, къайсы папкада болгъанын биледи. Сёз ючюн, 10-15 жыл мындан алгъа жазылгъан документни ол не заманда да ажашмай чыгъарып бераллыкъды.

Биз баргъанда, тамата жумагъа тебиреп эди. Болсада, бизни бла ушакъ бардырыргъа уа заманын къызгъанмай, миллетибизде, кесини элинде да бюгюннгю жашауну юсюнден оюмларын туура этгенди. Ушагъыбызны уа аны бла тукъумларыны юсюнден башлагъанбыз…

- Хусей, сиз, Ахматлары, бери къалай бла тюшгенсиз?

- Мен кесим туугъан Къыргъызстанда этгенме. 1957 жылда халкъ бла артха кёчгенибизде, къалай эсе да, мында орналып къалгъанбыз.  Эки жаш бла эки къыз бола эдик. 1961 жылда мындагъы школгъа барама. Аны бошагъандан сора КъМКъУ-ну физика-математика бёлюмюне кирип, аны тауусхандан сора эл школда бир 3 жыл ишлегенме. Устазлыкъ иш меники болмагъанын ангылайма. Сабийлени, кесими да алдаргъа сюймей кетеме. Юйде къартла да бар эдиле. Ала аурусала, ишден да бёлюнюрге тюше эди. Мен оюм этгенден, ол усталыкъгъа адам толусунлай, кёлю бла берилирге борчлуду. Ансыз школну къатына жанларгъа окъуна керекмейди.

Ол заманда экономика факультетни да заочно бошагъан кезиуюм эди да, колхозгъа ишге аладыла. Артда уа, 1990 жылда, эл администрациягъа бухгалтер болуп кёчеме эм андан бери мындама.

- Юйдегигиз бла ненча сабий ёсдюргенсиз?

- Тёрт сабий боладыла. Хар бири да бирер иш бла кюрешедиле.

- Эллилеригиз айтханнга кёре, сиз кеси аллыгъызгъа ингилиз тилге да юйреннгенсиз. Ол итиниулюк къайдан чыкъгъан эди?

- Энди былай сейир билеме деп айтсам, ётюрюк болур. Итиниулюг а кесими сынар мурат бла. Сора ол кезиуде диннге бурулуп, аны теренирек билсем игирек болур эди, деген оюмгъа келип, ингилиз тилни иги ахырына жетдиралмагъанма деп, алай оюм этеме. Жашауунда адам улу кюн сайын бир жангы зат билирге итинирге керекди. Инсан кесини кючюн хазна иги билмейди. Аллай жангы затланы юсю бла уа кимни да хунери, онглары ачыкъ боладыла.

- Бизни кёп эллерибизде ёз тилибизде сёлешмей башлагъандыла сабийле. Сизде уа хал къалайды ол болум бла?

- Сау бол бу соруу ючюн. Мен эрттен сайын ишге келе, школгъа ата-анала сабийлерин келтире, жол узуну ала бла орус тилде сёлешип келедиле.  Дагъыда шёндюгю коммуникацияла. Алада да асламы орус тилде жомакълагъа бла видеолагъа къарайдыла. Хар не да юйюрденди. Абаданла, кеслерин къыйнаргъа сюймей, туудукълары бла орусча хапар айтадыла. Аны айтханым, гитчеледе гюнях жокъду. Таматаладыла анга жууаплыла. Тилибизни сакъларгъа кереклигибизни ангыламайдыла кёп ата-анала. Сора, орамда бара, малкъар тилде сёлешмегенлерим эслесем, сансыз этип кетмейме. Кеси тилибизде жаншагъыз дейме. Туудукъланы да ол халда юйретирге кюрешеме. Орусча айтсала, ангыламагъанча этип, малкъарча къайтаргъынчы, эс бёлмейме. Ол халда кюрешмесек, ёз тилибизден бир къауум жылдан жокъ болургъа къоркъууду.

Дагъыда бир  жарсыу. Бизни элде телевизор бла малкъар тилде бериулеге къарар онг жокъду. Анга киши къайгъырмайды.  Бир ненча тёлю ёсюп барады малкъар тилде бериуле болгъанларын окъуна билмей…Кесигиз сагъыш этигиз ол затны юсюнден. 

- Радиогъа тынгылар онгугъуз а бармыды?

- Угъай, радио да жокъду. Алыкъын  мен эшитмегенме радио бериулеге тынгыладым деп бир адамдан.

- Хусей, элде жашау къалайды шёндю? Жаш тёлю, алгъынча, кетемиди огъесе мында къалып, баш кечиндирирге кюрешемиди?

- Элде жашау бюгюнлюкде къыйынды десем, ётюрюк болмаз.  Асламында мал бла кюрешедиле да, андан да аламат файда чыкъмайды. Ол себепден жашларыбыз Нальчикге эм андан да ары кетип, баш кечиндирирге кюрешедиле. Окъууларын бошагъанла да ара шахарыбызда иш табаргъа кюрешедиле. Бери, артха уа, болалмагъанла къайтадыла. Сора тирлик жыйгъан кезиуледе халкъ ары да жюрюйдю.

- Барыбыз да билгенден, жашау жарсыуладан бла къууанчладан къуралады да, элде тойла терк-терк боламыдыла? Кимле юйюрсюнедиле асламында?

-  Бизде кёбюсюнде жыл санлары 25-ге жетгенле бегирек къармашадыла бу ишде. Сора андан бир атласала уа, 40 жылларына дери аз да ашыкъмайдыла юйюрленирге. Мында бизде окъуна бек кёпдюле жыл санлары келип, къатын алмай тургъан жашла. Къолайлары болмагъандан турадыла деп да айталмайма. Арбазында бир-эки машинасы болмагъан хазна адам жокъду. Сора хапчук да мени жаш заманымдан эсе шёндю асламды. Алай, къош да бара-бара тюзеледи деп бошдан айтхан болмазла алгъыннгыла. Юйюр къурап, бирге ишлеп, нени да кеслери сюйгенча этерге нек жарамайды? Кёп болмай биреуден сорама жашларынга къатын нек алмайса, деп. Айтады бир болмачы сылтаула. Сора мен аны эсине салдым, ол кеси юйюрленнгенде ненча отоуу бла къаллай бир харакети болгъанын. Аллахны ахшылыгъындан беш сабий ёсдюреди кеси уа. Сора бай болгъунчу сакъласа, ол сабийле къайдан чыгъарыкъ эдиле? Мен оюм этгенден, жаш адамланы жууукълары да къысаргъа керекдиле бираз. Не болса да болсун деп къойгъандан хайыр чыкъмаз.

Дагъыда тойларыбызны юслеринден айтыргъа сюе эдим. Адамла бир бирге сууукъ болгъандан, кеслерине артыкъ ауара алыргъа сюймегенден, уллу арбазлары бла юйлери бола тургъанлай, энишге Нальчикге барып ётдюредиле къууанчларын. Аны бир берекети жокъду. Театргъа барып кетгеннге ушатама аллай тойгъа барыуну мен. Халкъны юч сагъатха жыйып, ала да анда музыкадан бир бирлерин эшитмей… Ата-анала сабийлерини айтханларындан чыкъмай къалгъандыла. Кеси тёрелерибизни да тюрлендирип, болмагъан тыш адетлени кийириуню миллет жаратып баргъаны бек къайгъыртады…

- Арт эки жылда халкъны санына къошулгъанды деп билемисиз?

- Ол пандемия кёплени алгъанды. Ары дери да алай кёп къошулмай эди элни санына. 1620 чакълы адам жашайды бюгюнлюкде мында. Тёрт, беш сабийлери болгъанланы бармакълада санап чыгъарчады. Сюймейдиле эки сабийге къошаргъа юйюрледе. Бу адетни къайдан алгъан эселе да, ангылаялмайма.

  - Кесигизни уа ненча туудугъугъуз барды?

  - Онеки бола кетедиле…

  - Туудукъларыгъыздан къууаныгъыз.