«Сабийлени гитчеликден тюзлюкге юйретирге, билим берирге борчлубуз»

Бабугент элде жашагъан Чофанланы Жамал миллетини керти жашыды, адетге, намысха къаты болгъан инсанды. Къужонланы Магометни къызы Майрышхан огъурлу ана, кёп жылланы Бабугентни Кадет школунда, бюгюнлюкде уа элни орта школунда математикадан окъутады. Жамал бла Майрышхан, жыйырма тёрт жылны бир бирге хурмет эте, беш сабий ёсдюредиле. Юйюрню, жашау болумланы юсюнден болгъанды Майрышхан бла ушагъыбызда.

– Майрышхан, хар юйюр да эки адам танышып, бир оюмгъа келгенден башлап къуралгъаны баямды, тиширыу жангы юйюрге келеди, аны болуму бла келиширге тынч да бола болмаз?

– Хау, ата юйюнгден чыгъып, жангы юйюрге келсенг, тынч болмайды. Келин биринчи заманда абызырагъан да этеди, юйреннген да тынч болмайды. Къайын анам иги адам эди, ол дуниясы жарыкъ болсун. Баш ием тёрт къарындашдан эм таматады, не заманда да гитче къарындашларына, ёз аталарыча, сакъ болгъанды. Ата юйден кёчерге онгубуз болгъанлыкъгъа, ата-аналары дунияларын алышхандан сора, гитче къарындашлары юйленнгинчи къоюп кетмегенди, бирге татлы жашап тургъанбыз. Сора, заман бара-баргъанда, кесибиз башха юй ишлеп кёчгенбиз.

– Сиз бюгюнлюкде беш сабийни ёсдюресиз. Ала не бла кюрешгенлерини юсюнден да айтсагъыз эди?

– Абадан жаш Магомет гитче заманындан бери да математиканы сюйгенди. Красноярскда Сибирь федерал университетни Саяно-Шушенский филиалында электроэнергетика бла электротехника факультетине киргенди. Бюгюнлюкде магистратурасында окъуйду, Усть-Хантайская ГЭС-де ишлейди. 

 Андан гитче Мурат, Ульяновскда Б.П. Бугаев атлы граждан авиацияны институтунда билим алгъанды. Окъууну бошап, биринчи «Пилот» деген атны, ызы бла уа квалификациясын ёсдюрюп, «Халкъла аралы учууланы (рейслени) пилоту» деген диплом алгъанды. Алгъаракъда халкъла аралы учуула этерге ингилиз тилни курсларын да бошагъанды, энди ишге  чакъырырларын сакълап турады.

Алим а чынтты таулу жашды, къол усталыкъны сюеди, малланы юсюнден хар затны да биледи, иги къарайды. Ийнекледен сора да, як, ат да тутады, къойла, къазла жайгъанды. Къойну къалай сояргъа, къалай жарашдырыргъа кереклисин да биледи. Дагъыда назы тереклеге къарагъан усталыкъгъа юйренип аланы ёсдюреди. Андан сора да, окъууундан бош заманында Чирик кёлде зиплайнде ишлейди. Абаданла тышында болгъанлары ючюн узакъгъа барыргъа сюймегенди. КъМКъАУ-да энергетика факультетде биринчи курсда окъуйду.  

Эгизчикле Сабира бла Амира уа алыкъа школда тёртюнчю классда окъуй турадыла. Школдан сора да билимлерин ёсдюрюрге музыка школгъа, башха кружоклагъа да жюрюйдюле. 

– Юйден узакъ кетип окъугъан, белгилисича, тынч болмайды. Тыш жерде – башха адамла, аланы адетлери, кёз къарамлары да башхадыла. Ол жаны бла жашлагъа юйреннген къыйынмы эди? 

– Мурат Ульяновск шахаргъа баргъанында, Кавказдан болгъаны ючюн, анга сакъ бола эдиле, иги окъурму, халы тап болурму деп. Алай окъугъан кезиуюнде кесин танытханында, билимге берилгенин ангылагъанларында, педагогларындан махтау къагъытла келгенлей тургъандыла. Анда спортзалгъа жюрюгенинде, оруслу нёгерлерин барысын да, тутушхандан сора да, миллет тепсеулерибизге юйретгенине бютюнда къууаннгандыла. Окъууун бошагъан заманында институтну директоруну Муратны бетинде малкъар халкъны къаллай намыслы, адетли жашлары болгъанын кёргенбиз, дегени къууандыргъанды. 

Магометни да хар заманда да иги окъугъанын, кесин ариу жюрютгенин энчи чертип, махтау къагъытла жибергенлей тургъандыла. Адам туугъан жеринден тышына чыкъса, эм алгъа миллетини, тукъумуну бетин  кёргюзтеди, анга не заманда да сакъ болургъа тийишлиди. 

– Уллу юйюрюм боллукъду деп ойлаймы эдигиз? 

– Аллай сагъыш этмегенме, алай кесим уллу юйюрде ёсгенме, алты къыз бла бир жаш бола эдик.  Барыбызны да ёсдюрдюле, билим алыргъа онг бердиле, кёп болгъан, сёзсюз, игиди. Ала бир бирини иги тутадыла, сакъ да боладыла. Мурат бла Магомет окъуулары ючюн бир бирни эки жыл кёралмай тургъандыла. Биз да билмегенлей, бир жол ала амаллары болгъанлай, рейслени алай сайлагъандыла – Москвада бир бирге тюберча. Биз айтмасакъ да, ала бир бирни жюрютедиле, бир бирлерине сакъдыла. 

Элге келген заманларында, аппаларыны юйюне барадыла, жууукъланы жокълайдыла, ызы бла къабырлада ёлгенлеге дууа тутмай къоймайдыла. Биз барыгъыз демегенлей, кеслери жууукълукъну тергей билгенлерине къууанама. Андан сора да, Мурат келсе, биринчи устазы Къадырланы Жанчыкъ Муталифовнаны да жокълагъанлай, кёп къыйын салгъанына хурмет этгенлей турады. 

– Бюгюнлюкде элде, шахарда жашагъан юйюрледе да сабийле ана тилде иги сёлешмейдиле, асламысында орусчагъа кёчюп къаладыла. Сиз а анга сакъ боламысыз? 

– Хау, анга сакъ болургъа керекбиз. Къызчыкъла сабий садха баргъынчы тауча сёлеше эдиле. Артда уа орус тилни да къошуп башлагъандыла. Школда кёп жылланы малкъар тилден   окъутуп тургъан бир иги устаз барды – Оракъланы Лена Ахматовна.

Ол бусагъатда пенсиягъа кетгенликге, ана тилни шатык билсинле деп, аны юйюне дерсле алыргъа жюрютгенлей турама къызчыкъланы. 

Жашла да, узакъда окъугъанлыкъгъа, тауча сёлешедиле. Туугъан жерлерине сюймекликлерин да ёсдюргенлей турабыз. Чофанланы тукъум Къоспартыдан болгъаны ючюн сабийлени ары элтиучюбюз. Ата-бабаланы жерлери болгъаны ангылатып, анга сакъ болургъа кереклисин айтханлай турабыз. 

Сабийлени гитчеликден тюзлюкге юйретирге, билим берип турургъа да хар бирибиз борчлубуз. Атабыз сабий заманымда каникуллада барыбызны да эрттенликде сагъат бешде тургъузуп, Малкъарны автобусу бла Нальчикге музейлеге, кёрмючлеге келтиргенлей тура эди. Бюгюнлюкде ата-аналаны машиналары барды, телефонла берип къоймагъанлай, эринмей, сабийлени адет-намысха сакълыкъгъа юйретирге, билимлерин ёсдюрюрге керекдиле.

– Уллу юйюрню ыразы этген къыйынмыды? 

– Ана хар сабийни да сюеди. Алай хар бирине да аны энчи болгъанын, энчи бек сюйгенин кёргюзте билирге керекди. Бирин биринден ёрге кётюрюрге, неда эниш этерге жарамайды. Андан сора да, сен алагъа ышаннганынгы билдирирге керексе. Аланы не оюмлары болса да, угъай сен аны эталлыкъ тюйюлсе дерге жарамайды, кёллендирирге тийишлиди. 
Аталары керти таулу адамды, аны оноууна сабийле бек къарайдыла.  Къайры окъургъа бараса деп соруп, айтханларына угъай демегенди. Аланы окъугъан жерлеринден, устазларындан келген махтау къагъытла уа бизни къыйыныбызны ангылагъанларын кёргюзтедиле.