Тарых

Элбрусха жол кёргюзтюучюлени сыйлары революциядан сора бютюнда кётюрюлген эди. Алагъа къыралны жанындан уллу эс бурулгъанды. Сёз ючюн, Тилланы Юсюпге – Губасантыда, Хажиланы Сейитге Тегенеклиде юйле ишлеп берген эдиле. 1927 жылда Калинин Минги тау тийресине келгенде, Сейитни юйюнде къалгъанды, эчкилерин саууп, сют ичип тургъанды. Сейитни тамата къызы Таужаннга уа, кюлде гыржын биширтип, аны бек сюйюп ашагъанды. Кесине да алтын бууун сагъат берген эди.

Къара бла Хазар тенгизлени араларында жюзле бла километрге созулгъандыла Кавказ таула. Аланы ичлеринде бек айтхылы, деменгилиси уа, айхай да, Элбрусду. Ол Европаны да бек бийик таууду. Ёмюрледен бери да аны тёгерегинде жашап келеди бизни миллет.  Ненча ат атагъанды ол жаны кибик кёрген таууна. Ол санда: Жаннган тау, Элбуз тау,  Кюл тау, Тейри тау, Алтын тау, Дукъуш тау, Минг  жашар  тау, Эгиз тау, Экибаш тау, Шат тау, Чат тау,  Къуштун тау, Миннген тау, Мёнгю тау,  Эмчек тау, Эки сын, Желбуруш тау, Жел ёгюз тау, Элбурун тау, Элбрус тау, Тутурукълу тау, Кукуртлу тау, Къусхан тау, Жаччы чыкъгъан тау.

Фольклорубузну эм эрттегили жанрларындан бири элберледиле. Ала жаз тил бла айтылып, тюрлю-тюрлю затланы белгилеп, соруу-жууап формада къураладыла, адамланы акъылларын, эслиликлерин жютю этерге себеп боладыла эм эсеп оюннга юйретедиле. Элберле асламысында табийгъатны болумлары, хайыуанла, жаныуарла, адыр-сауут эм кёп башха затлада жер табадыла, асламысында адам улуну урунуу тёрелери бла, урунууда хайырланнган адырлары, сауутлары бла байламлыдыла.

Бизни белгили тарыхчыбыз Мызыланы Исмайыл, эллерибизде кёп айланып, аланы жаратылгъанларын, табийгъатларын, жашау халларын тинтгенди. Бюгюн окъуучуларыбызны аны Бызынгыны юсюнден жазыу иши бла шагъырей этебиз.

1801 жылда 24 декабрьде, Англияда Камборн шахарда жашагъанла уллу таууш эшитип юйлеринден тышына чабып чыгъадыла. Орамладан биринде ала темирден ишленнген, уллу чархлы, кеси да желмаууз кибик тёгерекге къайнар тылпыу бла чючгюрюп баргъан бир сейирлик затны кёредиле. Аны механик-конструктор Ричард Тревитик къурагъан эди. Тарыхха ол «Лондонда къайнар суу бла ишлеген арба» деген ат бла тюшгенди, шахарчыла уа анга «Тревитикни желмауузу» деп атагъандыла.

Бизни ата-бабаларыбыз къаты тутушхандыла, чыкъен тартхандыла, къолташ атхандыла, бугъала бла алышхандыла, чагъыдейлеге минип чапхандыла, къаялагъа ёрлеп эришгендиле, жюзюп череклени ётгендиле, къууушуп ойнагъандыла, балта сызып озушхандыла, къурукъгъа ёрлеп эришгендиле, кюч таш кётюргендиле, ийнеге халы сууургъандыла. 

Къауум жыл мындан алда болгъан иш. Кюз арты кюнледиле. Тереклени чапыракълары сары-къызыл бояугъа кёчгендиле. Кюнню таякъларындан алтын бояулу жылтырайдыла. Алагъа къарай, нечик ариуду табийгъат деп къууанама. «Шукур болсун аны жаратхан сыйлы Аллахха»,-дейме.

Малкъарлыла муслийман диннге келгинчи, мажюсюлюкге толу ийнаннгандыла.  Анга шагъатлыкъ Аймуш, Суу Анасы, Кюн Тейри, Жер Тейри, Раубазы, Жангыз Терек, Дауле, Эрирей, Элия, Апсаты, Байрым дегенча тейрилени атлары халкъда кенг жюрюгенлери шагъатлыкъ этеди.  Ала халкъгъа болушлукъ этерге, жашау турмушларын игилендирирге онглары болгъан жигитледиле. Алагъа къуллукъ да аны ючюн этгендиле. Анга кёре, мажюсюлюкге табыннган халкъланы эстетика сайлаулары къаллай эди, деп  соргъанда, аланы жашаргъа болушуп, къыйынлыкъланы, зорлукъну хорлагъан мифле бла байламлы этгендиле.

Бу жашауда болгъан ачыулу ишни юсюнден бизге хурметли окъуучубуз Темуккуланы Адил жазады. Аны магъаналы хапарларын биз газетибизде терк-терк басмалай турабыз. 

Бизни миллет кесини тарыхын, адет-тёрелерин, ниет хазнасын ёмюрлени теренинден багъалай келгенди. Жазмабыз болмагъанда, аууздан ауузгъа, тёлюден тёлюге ётдюрюп кёп таурухла, жигитлик жырла, нарт сёзле, элберле бизни ёмюрге дери сакъланнгандыла. Тарыхыбызны эм аны айныууна къыйын салгъанланы юслеринден кесини кёз къарамы бла бизни штатда болмагъан корреспондентибиз Мызыланы Мажир шагъырей этеди.