Тарых

Баргъаны. Аллы байрым кюнню номериндеди

Рачыкъаулары деген чегем бийле артыкъ да кюйсюз, огъурсуз адамла эдиле. Биреуню арбазына кирип, боза, сыраларын тауусуп кетгенни, неда жылкъыны сабанлада отлатханны жукъларына да санамай эдиле.

9 декабрь  -  Россейни Ата журтну Жигитини кюню

9 декабрьде Россейде сыйлы къырал байрамладан бири белгиленеди – Ата журтну Жигитини кюню. Октябрь революциягъа дери бу кюн (эски орузлама бла 26 ноябрьде) Сыйлы Георгийни жоруна тийишли болгъанланы къууанчына  саналгъанды. 1769 жылда Екатерина Великая Сыйлы Великомученик эм Победоносец Георгийни аскер орденин тохташдыргъанды. Ол кезиуде уа патчах Россейде ол баш къырал саугъа болгъанды. 

Къарачай-малкъар тарыхда, этнографияда, халкъ чыгъармачылыкъда, жер-суу атлада, аланы тинтип, Тёрени юсюнден толу билим тохташдырыр амал барды. Тёре бир заманлада халкъны жашауунда уллу магъана тутханды. Ол шартланы илмугъа келтирип белгили фольклорчу, филология илмуланы доктору Малкъондуланы Хамит 90-чы жыллада уллу ишин басмалагъан эди. Аны магъаналы тинтиулерине бюгюнлюкде къатлап эс бурайыкъ.

Билимлери, ийманлары бла атларын миллетге айтылгъан дин къуллукъчула халкъны эсинде ёмюрлеге къалгъандыла,  тёлюледен тёлюлеге сакъланадыла. Аллай адамларыбызны арасында  Гамаланы Локъманны, Кучукланы Ибрагимни, Эфендиланы Ибрагимни, Барасбийланы Салихни, Шауаланы Дауутну, Асанланы Локъманны, Акъбайланы Якубну  эм кёп башхаланы сагъыныргъа боллукъду.  Малкъарда бла Къарачайда межгитле ишлетиу, медиреселе къурау, ислам билимни жайыу бу сыйлы адамланы атлары бла байламлыды. 

«Тамакъла» деген жерчик Тёбен Жемталадан бир жанлыракъ жерде, Къырлауатны кюн бетинде орналгъанды. Онтогъузунчу ёмюрню ортасында ары кёчгенледен бири Горойланы Гитчени атасы болгъанды. 1913 жылда  Чирик Кёл къатында, Жанхотланы журтларын бузгъан кишилеге къарап: «Тереклени да ууатмай, хуналаны да бузмай къойгъанлыкъгъа, суусаплары къанмаймы  къаллыкъ болур эди!?» - дегенди Гитче.

Патчах Россей  аны къауумуна кирген халкъланы ичинде интеллигенцияны ёсдюрюуге, аланы болушлукълары бла регионлада къыраллыкъны кючлеуге уллу магъана бергенди.   Патчах къырал регионлада   къан тёгюуню, урушну, къазауатны болушлукълары  бла тохташалмазлыгъын ангылап, аны орунуна  мамыр мадарланы хайырланыугъа кёчеди. 

Экинчи кесеги. Керти тюйюл эсе, сагъышлан

1. Ашыкъны къолума алгъанлай: «Тейри, муну къылычха айландыр. Ташны кесерча, ауругъаннга дарманлыгъы болурча, къайда да манга нёгерлик этерча къылыч болсун бу!» - деп тиледим.
2.  

Черек, Бызынгы, Чегем, Холам, Бахсан ауузланы, Хабазны, Уллу Къарачайны, Гитче Къарачайны Голлу байрамларында  бардырылгъандыла бу биз сизге хапарларыкъ оюнла. Аланы юслеринден «Шимир Шыякы» эм «Палахдан къал» деген таурухлада да айтылады.

Белгилисича, малкъар тилде «тамакъ» деген  тар жерни белгисиди, «ла» уа кёплюк санны  аффиксиди. Элни аты ол эки сыртны араларында орналгъаны бла байламлыды.  Аны узунлугъуна тар къолла созулупдула, алай ол жерледе уа адам жашамайды. Тамакъла Къабарты -Малкъарны Черек районунда, Тёбен Жемталагъа киреди. Черек сууну онг жанында, Сукан  сууну уа сол жагъасындады кеси уа. Аны бла байламлы илму  тинтиулени философия илмуланы кандидаты Жангуразланы Мухаммат бардыргъанды.

Халкъыбызда жюрюген оюнладан бек эрттегилиси ашыкъ оюн болгъанды десек, ётюрюк айтмакъ. Аны уллу, гитче да бек сюйгендиле. Анга кёп адам къатышыргъа болады. Бюгюннгю жаш тёлю аны къалай ойналгъанын хазна билген да этмейди, жарсыугъа. Ол себепден юйретиучюле, сабийле да аны юсюнден бираз толуракъ билсинле деген мурат бла бу къысха статьяны жарашдыргъанбыз.