Тарых

Къабарты-Малкъарны ара шахары Нальчик Россейни ариу жерлеринден бириди. Аны да, хар бир журтнуча, кесини энчи тарыхы барды. Аны тегерегин къуршалгъан къаяла налгъа ушайдыла, былай аны ючюн аталгъанды дейдиле.

Къалыубалада, Тейри адамланы жаратханда, аланы экиге юлешгенди – тиширыулагъа бла эр кишилеге. Ол заманда жер юсюнде жаланда бир уллу суу барып болгъанды. Аны эки жаны да эки тюрлю жер болгъанды: бир жагъасы – таула, бир жагъасы уа – ёзенле. Тейри тиширыуланы ёзенде жашаргъа, эр кишилени уа таулада жашаргъа, суудан ётюп, бир бирге тюбемезге буюргъанды. Эр кишиле таулада уучулукъ бла жашагъандыла, тиширыула уа – жерчилик бла. Ала, жерде сабан этип, ашлыкъ ёсдюрюрге юйреннгендиле. Бир кюн тиширыула суу боюнуна тамыр къазаргъа бара тургъанлай, сабан чыпчыкъчыкъ ауузу бла, чурасы бла не эсе да бир бюртюкчюкле алып келип, жерге басдыра тургъанлай кёргендиле.

Кавказ урушда ёлгенлени эсгериуню кюнюне аталып, хар жылдан да республикада бушуулу жумушла бардырыладыла.  Тарых  жаланда шартлагъа таянып, андан тюз хыйсап этерге тийишлиди. Алай, къаллай бир алим бар эсе, аллай бир оюм тууады, дегенча, тюзлюкню жашырып, тарыхны кеслерине таплыкъгъа ангылатхан алимле да аз тюйюлдюле.  Ма ол затланы юслеринден  КъМР-ни илмусуну  сыйлы къуллукъчусу, КъМР-ни илму эм техника жаны бла къырал премиясыны лауреаты, тарых илмуланы доктору, профессор, Гуманитар тинтиулени Къабарты-Малкъар институтуну директору Касболат Дзамихов бла ушакъ этгенбиз.

Телефонда жангыз  эки сёз - «атанг ёлгенди». Не салам берген жокъ, не ким болгъанын билдирген жокъ. «Атанг ёлгенди»… 
 

Миллетибизде аты жюрюген Джаппуланы Жатчи 1780 жылда Басхан ауузунда туугъан эди. Ёсюмлю, затдан къоркъа билмеген батырны аты, уста уучунуча, къаячыныча сакъланнганды.

21 май - Кавказ урушда   ёлген адыгланы эсгериуню кюню

Хар жылдан да 21 майда Кавказ урушда (1817—1864 жж.) жоюлгъанланы эсгериуню кюню белгиленеди. Ёмюр бла жарым жыл мындан алгъа болгъан бушуулу ишле  унутулмагъандыла,  бюгюннгю жашаугъа, ёсюп келген тёлюню юйретиуге да себеплик этип келедиле. 

Белгили немисли къаячы эмда этнограф  Карл Эггер  1914  жылны жазында  бу тийрелеге келип, кёргенини,эшитгенини  юсюнден «Kaukas in Kaukasus» деген китап жазып, аны 1915 жылда Германияны Базель шахарында А.Г.Фробенусну издательствосунда чыгъаргъанды.

Андан бери иги кесек заман озгъанды. Къарачайдан келген коллегаларыбыз, Терс-Къол тийрелеринде «Къарча таш» барды деп эшитгенбиз да, аны юсюнден бирле хапар айтыр эселе уа деп, ары элтирлерин тилейдиле. Алай бла Къарачай-Черкесни  телевидениясында ишлегенле бла бирге  талай адам болуп, ары барабыз.

Эртте заманладан бери  да къарачай-малкъар халкъда сабий бла къартны артыкъ сыйлы кёрюп, алагъа энчи къаралгъанды. Бизни миллетде къартны сыйыны къаллай даражасы болгъанын хар ким да биледи. Алай а андан да бек  бешикдеги бала сыйлы болгъанын кёпле эшитген да болмазла.

Бир кюн мени бир къаршым сёлешип: «Четверг» таууча къалай боллукъду», - деп сорады. Жылы келген адамгъа тырман этдим. Ол а: «Кёп заманны шахарда жашайма, билген затымы да унута барама», - дейди. Ол керти да бек жарсыулуду.