Тарых

Эр киши сабий – атадан, тиширыу сабий а анадан юлгю алады, дейдиле. Ол затха шагъатлыкъ этген нарт  сёзлерибиз да бардыла. Сёз ючюн: «Ана сыры – къызында, ата сыры – жашында», «Ата – билек, ана – жюрек»… 
 

Къаллай бир къууанч барды суратдагъы адамланы бетлеринде. Кёп жылладан бери журтларына термилип тургъанла бюгюн юйлерине тебирегендиле. Къолларындагъы къызыл байракъла уа урунууда болдургъан ахшы жетишимлери ючюн берилгендиле.

Къабарты-Малкъарны табийгъаты, хауасы, болмагъанча аллай тамашалы тау тийрелери - аны эм уллу байлыгъыды. Ала, тарых эмда маданият жаны бла туризм хазнала ючюн бери кёпле тартынадыла, сюйюп келедиле, солуйдула. Эм белгили - Минги тауду. Дагъыда Чегем чучхурланы, Чирик кёллени, башха ариу жерлерибизни да сагъыныргъа тийишлиди.

  Малкъар эллерибизде биринчи ишленнген мектепледен бири Яникой элни школуну мурдору 1922 жылда салыннганды. Быйыл анга 102 жыл толады.

Огъары Чегемге жетмей, мындан бара, сол къолгъа жолдан 6-7 километр бир жанына кирип, Быкъмылгъы деген элчик болгъанды. Аны биринчи болуп мурдорун салгъан, ол тийреде юй-журт ишлеп башлагъан Къудайланы Жарасланны жашы Мурай эди. Ол ары онтогъузунчу ёмюрню экинчи жарымында кёчгенди. Алайда тынгылы орналгъандан сора дагъыда бир къауум юйюр кёчеди. Аланы ызларындан Огъары Быкъмылгъыгъа – Эдокълары, Тёбен Быкъмылгъыгъа уа Газалары келедиле. Алай бла ол жерледе эл къуралады.

Бу эл Жуууннгу сууну сол жанында орналгъанды. Къулийланы Къайсынны анасы да андан болгъанды, эсгериулеринде ол аны юсюнден былай жазгъанды. «Анам Узейирхан тау бийикде орналгъан Жуууннгудан эди. Ол Чегем ауузунда эм ариу элледенди. Мени эсимдеди, жолу тик болгъаны ючюн, ары ёгюз арбала бла баралмагъандыла, керекли затланы атланы, эшеклени сыртларына салып элтгендиле».

Чегем ауузунда кёчгюнчюлюкге дери аслам эл болгъанды. Аланы хар бирини да кесини энчи тарыхы, аты да болгъанды. Аланы бир къауумуну юсюнден биология илмуланы кандидаты Жаубермезланы Мурат архивле бла ишлеп, сейир затла жыйышдыргъанды. Аны ол иш бла шагъырей этейик.

Уллу Ата журт урушну тарыхы ёмюрлени теренине кетеди, болсада адам улуну эси ол къанлы къазауатха, аны сылтауларына бла эсеплерине къайтаргъанлай турады. Аны тёлюлеге сакълау барыбызны да борчубузду, ансыз озгъан жылланы кемчиликлери къайтарылыргъа боллукъдула.

Социалист Урунууну Жигити Тетууланы Шамсудинни атын бюгюн-бюгече да  халкъ хурмет бла эсгереди.

Миллетлеге кёре политика репрессияла бардырыу совет къыралда Уллу Ата журт урушха дери башланнганды. Биринчилени санында корейлиле бла поляклыла, аланы ызындан немислиле бла финнле кёчюрюлгендиле зор бла. Сёзге, 1941-1942 жыллада битеу да бирге 1,2 миллион немесли кёчюрюлгендиле эмда Поволжьеде халкъны  автономиясы жокъ этилгенди.