Ышаннгылылыкъны, тынчлыкъны, мамырлыкъны кючлю къалкъаны

28 майда Россейде кеслерини профессионал байрамларын чекчиле белгилейдиле. Бу кюнде уа  1918 жылда жангы совет къыралда РСФСР-ни Чеклерин къоруулау службасы къуралгъанды. 

Келир жыл 20 декабрьде Россейни ФСБ-сыны Къабарты-Малкъарда Чекчи управлениясы къуралгъанлы 100 жыл толлукъду. Ёмюрню ичинде 43-чю Къызыл байракълы чекчи отряд эм аны мурдорунда къуралгъан КъМР-де Чекчи Управление къыралыбызны чеклерин эм къоркъуусузлугъун сакълау жаны бла магъаналы ишни толтурады. 

Чекчилени кёп тёлюлери бандитлеге, немисли фашист аскерлеге, СССР чачылгъандан сора  миллетчи къауумлагъа къажау  туруп, биринчи эм экинчи «чечен» кампанияланы кезиуюнде энчи борчланы толтуруп, антларына кертичиликни юлгюсюн кёргюзтгендиле. 2005 жылда 13 октябрьде Нальчикде право низамны сакълаучу органлагъа бандит къауумла чабыууллукъ этген кезиуде да батырлыкъларын, кишиликлерин ачыкълагъандыла. 

Аты «Элбрусха» берилгенди

1924 жылда 1 июньда 27-чи Пришиб чекчи батальонну мурдорунда 43-чю Белясуварский чекчи отряд къуралгъанды. Ол  Азербайджан ССР-де совет-иран чекни 256-километрлик кесегин къорууларгъа борчлу этилгенди. Штаб  Белясувар элде орналгъанды, анга биринчи башчылыкъны граждан къазауатны ветераны Иосиф Ленский этгенди.

Отрядны къаууму 432 аскерчиден къуралгъанды, аланы асламы граждан урушха къатышхан, къазауат бардырыуда сынаулары болгъан Донбассдан ишчиле бла эллиле болгъандыла. Алагъа  къыралны чегин бузгъан сауутланнган  аманлыкъчы къауумладан сакъларгъа тюшгенди. 1927 жылда 20 декабрьде СССР-ни Ара толтуруу комитетини оноуу бла бандитлеге къажау кюрешни бийик даражада бардыргъанлары ючюн отрядха Революциялы Къызыл байракъ берилгенди. Ол кезиуден сора, 96 жылдан да, чекчилеге ол кюн эм сыйлы байрамча къалгъанды. 

Чекчиле  жигитликни, Ата журтубузгъа сюймекликни, кертиликни юлгюсюн кёргюзтгендиле. Былайда Байрам-Тапинский заставаны командири Иван Латышны эсгерирге тийишлиди. 1930 жылда 7 мартда анга Ираннга адамланы законсуз ётдюрюрге умут этген бандит къауумгъа къажау турургъа тюшгенди.  

Башланнган атышыуда Иван Латыш бир бандитни ёлтюргенди, экисин жаралы этгенди. Жигит аскерчи ауур жара алып, жанын бергенди. Кишилиги, къырал чекни къоруулагъанда батырлыгъы ючюн Иван Латыш чекчи бёлюмню аскерчилерини тизмесине ёмюрлеге кийирилгенди. Аны аты жигитибиз къуллукъ этген 2-чи чекчи заставагъа берилгенди – бюгюнлюкде ол «Эльбрус» чекчи бёлюмдю.

 Пелиуан 

Уллу Ата журт уруш битеу совет миллетге уллу сынау болгъанды. Совет-иран къырал чекде да болум къоркъуулугъа айланады. Нацист командование къоншу къыралны болушлугъу бла Азербайджанны, бек алгъа уа нефтьден бай Бакуну къолгъа этерге муратла салады. 

Геок-Тепинск чекчи къауумну аскерчилери да Уллу Хорламны жууукълашдырыугъа  къошумчулукъ этгендиле. Биринчи кюнледен да кёплери кеслерини ыразылыкълары бла фронтха кетгендиле. Аланы арасында Полтавадан пелиуан Пётр Таран да болгъанды. 1943 жылда 3 майда ол Крымская станицаны (бюгюнлюкде Крымск шахар) тийресинде  аскерчи бёлюмню башчылыгъында душманны окопларына биринчи болуп киргенди. Пулемёт расчётну бла 19 гитлерчини жокъ этгенди. 

Ол кюн дагъыда 195,5 бийиклик ючюн сермешде гитлерчиле пулемётладан атханларына къарамай, душман тартхан темир чыбыкъ бурууну къымылдатып, аны чигинжилери къолларына киргенлерине да къарамай, битеу бёлюмню аскерчилери къуралгъан тешик бла ётгюнчю кётюрюп тургъанды.  

Эки кере жаралы болгъан Пётр Таран ротадан артха къалмагъанды. Ол биринчилени санында душман окопха атылып киргенди. Гранат чачдырып – жети, автоматындан атып да 17 фашистни ёлтюргенди.  
Жигит сержант Пётр Таран 1943 жылда 9 майда Краснодар крайны Крым району ючюн къазауатда жан бергенди. СССР-ни Баш Советини президиумуну Указы бла батырлыгъы, аскерчи билими эм сынауу ючюн Пётр Таран Совет Союзну Жигити деген эм бийик къырал саугъагъа тийишли кёрюлгенди (ауушхандан сора).  1965 жылда апрельде уа аны аты  бёлюмню аскерчилерини тизмесине ёмюрлеге кийирилгенди. 

Бюгюнлюкде Пётр Таранны атын «Огъары Малкъар» чекчи бёлюм жюрютеди.

Жангы къырал чек

Перестройка башланнганы, къыралны политика мурдору алышыннганы бла бирге къыралны чеги да тюрленнгенди. Алгъын Совет Союзну кёп миллетли юйюрюн къурагъан республикала жалынчакъсызлыкъны сайлагъандыла.  

 1993 жылда РФ-ни  Правительствосуну бегими бла 43-чю Къызыл байракълы чекчи отряд Къабарты-Малкъаргъа кёчюрюледи. Аны аскерчилерине Россей Федерацияны бла Грузияны араларында 130 километрлик къырал чекни бузукълукъладан сакъларгъа тюшгенди.  

Чекчилеге къуру жерледе къоруулау ызла, заставала, башха инфраструктура къураргъа тюшгенди. 1993 жылда 21 майда тюш арада отрядны тылыны оноучусу   Анатолий Пинжин, къырал чекни къоруулау бёлюмню башчысы Игорь Уманец   «Бызынгы» чекчи заставаны ачхандыла. Аны къауумуна 11 аскерчи киргенди, башчылыкъны Марсель Сакаев этгенди. Алагъа къырал чекни 17,7 километрин сакъларгъа борчла салыннгандыла.

Ызы бла уа жыл жарымны ичинде Черек ауузда «Огъары Малкъар» (узунлугъу 34,6 километр), «Адыл-Суу» чекчи комендатура, «Чегем» (узунлугъу 13,5 километр),     «Башил» (узунлугъу 10,5 километр) заставала ачылгъандыла. Эм магъаналы эм жууаплы иш  Элбрусну тийресинде къырал чекни къоруулауну къурау жумуш болгъанды.  

Къабарты-Малкъарда къырал чек 15 ауушну юсю бла барады, аладан жети уа Приэльбрусьедедиле. Ол санда кётюрюлюрге къыйын Донгуз-Орун, Бечо эм Местия ауушла. Сванлыла Россейни къырал чеклерин асламында ол тийреледе бузаргъа ёч болгъандыла. 

 26-28 августда «Адыл-Суу» комендатура «Бахсан» альпбазагъа кёчюрюледи, алайда  «Чегет» (узунлугъу 18,2 километр), «Эльбрус» (27,8 километр) эм «Огъары Бахсан» (8,3 километр) заставала къураладыла. 1993 жылда сентябрьге Къабарты-Малкъарда эки чекчи комендатура бла жети застава ачыладыла. Ал кезиуде аскерчиле ол тийреледе турбазалада, бирлеге уа палаткалада, блиндажлада жашагъандыла. Сууну тау черекледен ташыргъа, къыралда экономика къытлыкъны хатасындан аш-суу бла жалчытыу осалгъа айланнганына тёзерге, жомакъдача, какны балтадан биширирге тюшгенди.   

Бу къыйын кезиуде алагъа республиканы власть органлары себеплик этгендиле. Аны бла бирге уа заставаланы тийрелеринде жашагъанла къаты болушхандыла. Жамауат къыралыбызгъа къыйын кезиуде чек ышаннгылы жабылыргъа кереклисин ангылагъанды. Тиширыула кеслерини къоллары бла эшген жылы кийимлени келтиргендиле. Эр кишиле уа отун, таш кёмюр къысдырыкъла къураргъа болушхандыла. 

Шёндюгю болум

Андан бери озгъан жылланы ичинде чекчи инфраструктураны къурау, республикалы эм жер-жерли власть органланы себепликлери бла, тири бардырылгъанды. 

РФ-ни Федерал къоркъуусузлукъ службасыны ишинде тюрлениуле бла бирге 43-чю Къызыл байракълы чекчи отрядны мурдорунда РФ-ни ФСБ-сыны КъМР-де Чекчи управлениясы къуралгъанды. Аны бла байламлы заставала чекчи бёлюмлеге, комендатурала уа район бёлюмлеге тюрленнгендиле,   «Минеральные Воды» эм «Нальчик» аэропортла къошулгъандыла. 

 Управленияны биринчи  башчысы полковник Иван Агеенкону  тирилиги бла КъМР-де, Шимал Кавказда биринчилени санында, «2003-2020 жыллада РФ-ни къырал чеги» федерал программа толтурулгъанды.  Бюгюнлюкде Россейни бла Грузияны араларында къырал чек къоркъуусузлукъну битеу излемлерине тийишлиликде жангыртылыпдыла, ол санда техника жаны бла да.  Заставаланы  тийрелеринде    тепловизорла, видеокамерала салыныпдыла, бир-бирлеринде уа адамны атламыны тауушундан таныргъа онг берген приборла окъуна бардыла. Бийикликлери 20 метрге жетген вышкала да сакъланнгандыла, алада  шёндюгю оптика приборла салыннгандыла. 

Жангы комплексле тау жерлеге ариу келишгендиле. Аскерчиле къуллукъ этиуге хазырланырча, спорт бла кюреширча, солурча битеу онгла бардыла. Сууну тазаларча системала кийирилгенлерин энчи белгилерге тийишлиди. Алай бла туристле бек сюйген тау жерледе табийгъат кирленмей, айбатлыгъы сакъланады. 

Бюгюнлюкде да РФ-ни ФСБ-сыны КъМР-де Чекчи управлениясыны къуллукъчулары къыралыбызны  къоркъуусузлугъун  сакълау жаны бла сыйлы эм жууаплы ишни бет жарыкълы толтурадыла, ышаннгылылыкъны, тынчлыкъны, мамырлыкъны кючлю къалкъаны болгъандыла.  

РФ-ни ФСБ-сыны КъМР-де Чекчи управлениясыны пресс-службасыны материалларына кёре.