Заманны ниет ёкюлю

КъМР-ни, КъЧР-ни, Къалмыкъ Республиканы да халкъ поэти Гуртуланы Солтанбекни жашы Салих туугъанлы бу кюнледе 85 жыл болады. Ол республикада, андан тышында да бек белгили адамларыбыздан бири эди.

Салих 1938 жылда Акъ-Сууда туугъанды, сабийлигин уруш, артда уа кёчгюнчюлюк сыйыргъан тёлюденди. Атасы Солтанбек – журналист, совет аскерни офицери Сталинград урушлада ёлгенди. Аты малкъар газетни сыйлы къангасында жазылыпды. Анасы Къочхарланы Абат устаз эди. Тёрт сабий бла сюргюн жолуна тюшген анга тынч болмагъанды. Ол анда эки сабийин тас этгенди. Салихни бла къарындашы Салимни сабий жыллары кёчгюнчюлюкде Къыргъызстанда Ленин-Джал элде ётгендиле.

Аталарын хазна танымай къалгъан жашла гитчеликден ётмекни багъасын билип ёсгендиле. Салих анда школну бошап, шофёр, тракторчу болуп да ишлегенди. Ата журтха къайтхандан сора, ол «Коммунизмге жол» газетде корректор болуп ишлеп башлагъанды. КъМКъУ-ну филология бёлюмюне киргенди, окъугъан да, ишлеген да этгенди. 1965 жылда аны Совет районда «Колхозная жизнь» атлы газетге редактор этгендиле. 1968 жылда уа Москвада Бийик партия школгъа окъургъа ийгендиле. Аны бошап къайтхандан сора, биягъы малкъар газетни редакциясында баш редакторну орунбасары, жууаплы секретары болуп ишлегенди.

1986 жылда аны Къабарты-Малкъарны китап басма, Полиграфия эм китап сатыу жаны бла къырал комитетине председатель этгендиле. Салих ол заманда этген иги ишледен бири – малкъар тилде китап чыгъарыуну листаж санын ёсдюрюп, башхала бла тенг болурча, юч айдан чыгъыучу «Минги-Тау» журналыбызны хар эки айдан чыгъарча этгенди. 1982 жылда чыгъып башлагъан «Нур», «Нюр» журналланы бир редакция этгенлеринде, аланы да башха-башха редакциялагъа бёлдюргенди.

Ол жууаплы къуллукъдан кетгенден сора, бир кесекни правительствода тыш къыралла бла ишлени министерствосунда, Жазыучуланы союзунда, «Минги-Тау» журналда бёлюмню редактору болуп да ишлегенди.

Салих малкъар поэзиягъа 1960-чы жыллада келгенди. Аны биринчи назмулары «Шуёхлукъ» альманахда, малкъар газетде басмаланнгандыла. 1961 жылда уа «Эрттен» деп биринчи китабы чыкъгъанды. Ары кирген назмулада, ол заманны башха поэтлерича, Салих партияны, аны ол заманда ишин махтайды. Алай а аланы энчилеген шарт да барды – алада жашаугъа сюймеклик кёзбаусузду, жаш адамны ниети тазады, умуту да – бийик. Дагъыда анда поэт адам, жалан кесини къадарына угъай, кеси бла бир кезиуде жашагъанланы, ата журтну да къадарларына бирча жууаплы болгъанын, аны интернационал, инсан борчларыны юсюнден айтады. Ол назмулада заманны урунуу атламлары кёрюнедиле.

Андан арысында поэт эллиден кёп китап чыгъаргъанды. Ол санда: «Суучукъ бла жашчыкъ», «Жашау жыры», «Ныхытла», «Кюн ортасы», «Бийик ауанала», «Жан халаллыкъ», «Къонакъ этигиз», «Тёрт алма терек», «Тулу», «Акъ сууну ийнарлары», «Ичер сууум», «Келген жолум», «Сайламала» (6 том) эм башхала. «Синий ливень», «Грызет мой конь удила», «Мой Кавказ», Песня птицы», «Пора листопада», «Уроки добра», «У Белой Речки на виду», «Шесть писем совести» деген китаплары уа орус тилде чыкъгъандыла.

Салихни лирика жигити кесине жашауну табын, онглусун излемеген, жер юсюнде ахшылыкъ ючюн, атала башлап кетген ишни ахырына жетдирир ючюн кюрешген, поэтни кесича, ата журтха ие кёзден къарагъан, халкъны жигит тарыхын жюрегинде тутхан адамды. Поэт, кеси хатын излеуню жолу бла бара, къыйын сабийликни, алгъа таукел къарагъан адамланы суратларын ишлейди.

Жашаугъа не бла болса да бир зат бла жараргъа итиниу, нёгер, тенг, улан болургъа хазырлыкъ Салихни кёп чыгъармаларыны ёзегиди.
Жашауум, мен отлукъ ташынг болайым,
Сен а, чакъ да, жилтинле чыгъар да тур.
Сен от тиргиз, от болайым, багъалы
Адамланы ол от жагъада олтурт, – дейди ол бир назмусунда.

Жашауну керти бетин ачар ючюн келеди поэт дуниягъа, къыйналгъан адам бла бирге эрир ючюн, къууаннган адамны къууанчын бютюнда уллу, бийик этер ючюн. Салих аллайладан эди, не тюрлю болумгъа, халгъа, инсанлыкъгъа да иш ахлусу адамны кёзю бла къарагъанды. Халкъгъа хорлам келтирген жигит аскерчи аны адеп-къылыкъ ёлчемиди. Поэтни «Эрттен ауазы», «От», «Донну жагъасында», «Ананы юсюнден ачыкъ тизгинле», «Элия бла кюн», «Гюржюге сюймеклик» деген назмуларында кеси заманыны жууаплы адамы болууну, ниет тазалыкъны, кесин аямай ишлеуню, алгъа баргъанланы игиликлерин унутмауну дерслери бериледиле.

Салихни китапларында къайтарылып айтылгъан оюмла тюбемейдиле. Ол шарт а поэтни дайым алгъа баргъанына, заманны излемин иги ангылагъанына, излеуден талмагъанына шагъатлыкъ этеди.

Салих лирика, лиро-эпика, публицистика поэмаланы устасыды: «Ишчи юйюр», «Агъач къалауур», «Тёрт алма терек», «Къадарым, ыразыма санга», «Мудах кёк», «Алим Байсолтанов», «Къабарты-Малкъар», «Ёмюрню кезлери»… Бу чыгъармала ХХ ёмюрде жашагъанланы кёп жарсыулу, хорламлы, бушуулу да къадарларын, урушну, андан сора келген жылланы къыйынлыкъларын, насыпларын да суратлайдыла. Аланы хар биринде да инсан тынгысызлыкъ барды. Заманны ниет ёкюлюдю поэт. Сёз ючюн, «Мудах кёк» аталары урушда ёлген сабийлени аталарын кёрюрге термилиулерин туура этеди. Ол термилиу алай уллуду – кёкню толтурады. Бир зат жапсарады лирика жигитни – бийик кёкден къарайдыла атала. «Агъач къалауурда» Муса Сталинградны къоруулауда контузиялы болуп къайтхан, сангырау, тилсиз адамды. Жашау анга, аны сюйюп, ёмюрюн ётдюрген Айшатха да сынауду. Ала ол бийик сезимни эхчеп жашайдыла

Кеси заманыны ниет халын, баш муратларын, бирси заманладан айырмалыгъын суратлау Салихни чыгъармачылыгъына энчи магъана береди. Уллу къыралны адамыды ол, дуния адамы. Ол себепден аны поэзиясы жаланда халкъыны жашауу бла чекленмей, интернационал бетин сакълайды. Салих кёп къыраллада болгъанды. Аланы белгили жазыучулары бла, аланы чыгъармаланы бла танышханы поэтни кёп жангы зат жазаргъа таукеллендиргенди. Ол миллетлени атларын, энчиликлерин тарыхда сакъларгъа уа малкъар назмучу керти кюч салгъанды: А. Пушкинни, М. Лермонтовну, А. Мицкевични, С. Нерисни, Г. Абашидзени, П. Тычинаны, Н. Тихоновну, К. Симоновну да, алагъа къарындаш болгъанча, алай ангылашымлы кёчюргенди. Ол кёчюрюп, Шота Руставелини «Къаплан тери кийген батыр» поэмасы ана тилде эки кере чыкъгъанды басмадан. Ол уллу ишлери ючюн Гурту улу «КъМР-ни маданиятыны сыйлы къуллукъчусу», «Тбилисни сыйлы инсаны», «Украинаны Желюк атлы адабият саугъасыны лауреаты» деген сыйлы атлагъа тийишли болгъанды.

Арт жыллада Салихни къара сёз бла жазгъан чыгъармалары эки китап къурагъандыла. Бирине «Ёксюзле жулдузуну сарыны» роман, экинчисине «Бахча къоншула» роман, «Къыйырчы» повесть эм хапарла киредиле.
2008 жылда Гурту улу Кавказ жазыучуланы клубун къурагъанды, ондан артыкъ жылны аны президенти да болуп тургъанды. Ол биригиу Шимал Кавказны сёз усталарын бирлешдиргенди. Клуб уллу жыйылыула, чыгъармачылыкъ эм юбилярлагъа аталгъан ингирле бардырады, китапла, адабият альманах чыгъарады. Кёчюрмечиликни энчи школун хазырлайды. Аны членлери бла Россейни поэзия академиясы «Кавказны халкъ поэти» деп атагъандыла малкъар назмучугъа. Бусагъатда клуб аны атын жюрютеди.

Гуртуланы Салихни чыгъармаларында инсан бийикликни жарыгъы, аны адам даражагъа чыгъаргъан жигитлик, бетлилик, сюймеклик бла халаллыкъ жашайдыла.

Жашау мардасы
Мардасы-чеги бармыды жашауну? – 
Кёп жашап, кёп кёргенлени къатында
Аз жашап, кёп кёргенле да жарашып
Жашайдыла, хурмет эте къартлагъа.

«Жашарымы жашагъанма», –  дегенле
Ашыкъдырмайдыла миннген  атларын.
Къанкъазны ауазы кёкде тюгене,
Кесин а элтедиле къанатлары.

Суугъа кетген акъсылдым жонгурчхала
Сууда, гепсоркъала кибик,  баргъанда,
Терекни ахшы умуту учханлай
Турады, къысылып кёк тамагъына.

Чум, сары чагъа келип, бир заманда,
Буз жетип, агъыза турду гюллерин,
Анда да ол жазны кюнюн сагъынды,
Туурасына келтирип жаз кюнлерин.

Жел жетгени сайын, ауаргъа жете,
Ол ургъан жары бюгюлген тереклей,
Кечиннгеннге не айтырыкъса, – жерде
Аллай да болур, – жашаудан эрикген.

Кеси олтургъан бутакъны кесгенлей,
Сыйлы жерни сыйлы кырдыгын малтап,
Ма аллайла саладыла кеслери
Кеслерини жашауларына марда.

Жашауну чеги болмайды ёмюрде:
Мен кетсем да, жашарла, деп  къалгъанла, – 
Жашда, къартда тюйюлдю иш, –  ёлюрден
Алгъа билсе бир игилик этгенин.

Бизге да жашауубузну сагъышын
Этерге болгъанды бек эртте, – 
Бёлюнмейди дунияны жазы, къышы,
Терекле шууулдайдыла бетледе.

Ийнаныу
Битедиле жюзюм, наныкъ,
Кюннге, жаууннга ийнанып.

Бахча битер да, баш къусар,
Иеси юсюнде болса.

Шош-шош тюше турады къар…
Адам андан шошлукъ табар.

Ол да адамгъа ийнана,
Тюшеди тюшер айында.

Агъач, кюз отунда жана,
Келир жайына ийнаныр.

Барысы да ма ала уа,
Къарамларын да алалмай,
Къарайдыла ма адамгъа,
Ийнанадыла да анга.

Аны уллу акъылына,
Огъурлу жюрек къылына…
Мен да анга ийнанама,
Кёкге къол созуп айтама:

– Жашауда мени сакъларыкъ,
Къыйын кюнюмде жокъларыкъ – 
Олду – адамды, ма алай! – 
Не къама, не керох угъай!

Ачыкъ сёз
Тирмен таш кёрюндю эсе жашауум,
Мен аны канкурагыма, канкурак…
Терек отун болуруна ышанып,
Бузну тюйгенинден болмаз  къоркъургъа.

Кёрмей тюйюлме тангымы атханын,
Сууну ары жанында ёрлешлени,
Жарыкъ кесин агъач таба атханын
Бутакълада акъ гуржаба эшерге.

Мени кюнлерим – къанатлы жыйыны.
Баралла къазауат этип, ашыгъып.
Ауузумдады тылпыуу гыржынны,
Бир кюнюмде тенгим бла ашагъан.

Мен ол тенгими юсюнден гурушха
Сёз айтхан болсам эди бир заманда,
Тенгликни ол уллу кючю болушхан
Кюнню унутхан болурем мен анда.

Тенгим мени – санларымы бирича,
Къарайма жулдузла къонуучу таугъа.
Ол сёзюмю сынаса, темирнича, – 
Алай тынч иш тюшмез эди салтагъа.

Барды адамны  кесини къыралы
Барды адамны кесини къыралы –
Жюрегиди, анга битеу сыйына, – 
Бахчада кертме терекни къарыуу.
Журтубузну жерлериндеги сынла.

Ачыгъан адамгъа жууукъ жанлады,
Жарсыууна кюйдю, бишди, ачыды:
Башха болмайын, жауунлу жыллада
Ырхы талагъан арбазлай ачылды.

Кюн тийген кюнлюм бетинлей да   болду,
Къалгъанда къууанчны юсюне чыгъып,
Ол хар заманда жерине табылды,
Сёзню салынырдан къалса ачыгъы.

Чеклери аны бегитилип къаты,
Чекчиси да аны – жангыз бир адам,
Кёрмегенме алыкъа кёлюн къатып,
Къатса уа – къадар сакъласын  аллайдан.
Къууанчлары не къадар да болсунла:
Хар кимге да юлеширге базынды.
Жарсыуу уа, буз тюбюндеги суулай,
Шумсуз болуп, агъады тар ызында. 

Саркъады суу
Къылыгъын кёргюзтген кибик  халкъымы,
Ёхтем саркъады суу мени  Акъ-Сууумда.
Кюрешни юсюнден жырны макъамы
Кибик, таууш эштилед агъыуунда.

Узакъдан къарасанг, тюе шынжыргъа
Ушайды, толкъунланып келип, бёркюп.
Къадарына бойсуннганча, шинжили
Лёкъу юлкю болгъанды зыккыл  бёрклю.

Тар жерледе, ачыуланнган айыуча,
Гузабада жан-жанларын къармайды.
Женгиллик этип уялгъан адамча,
Жайыуду жагъагъа сабыр къарайды.

Ол халинде, сууукъ желчик ургъанлай,
Бола аны бети чечек таплача,
Татлы жукълар, сескенип уяннганлай,
Сабийчикле кёзчюклерин  къакъгъанча.