Аны илмугъа салгъан къыйыны бюгюн да эсленеди

Республикада культурологиядан биринчи доктор, белгили кесаматчы Орусбийланы Фатима жашаудан кетгенли он жылдан атлагъанды. Жазгъан ишлери бла маданият хазнабызгъа тийишли юлюш къошханды.  Ол «Жанргъа жол», «Къарачай- Малкъар фольклор», «Портретле эм проблемала», «Метафизика колеса. Тюрк культурогенезни соруулары» деген китапланы эм кёп илму ишлени авторуду. Ала барысы да бийик профессионал даражада жазылгъандыла. Аланы ичинде «Малкъар литератураны тарыхыны очерклери» энчи жерни алады.

Белгилеп айтырчады, 1986 жылда Орусбийланы къызлары «Совет халкъланы кёп миллетли литературалары» деген академиялы иш хазырланнганда, къарачай- малкъар адабиятны тарыхын жазгъанын.  Фатима Анваровна бла дуниясын алышыр жылны аллында этген ушагъыбызда «Метафизика колеса» басмаланнгандан сора Интернетде болгъан даулашланы соргъаным да эсимдеди.

Ол заманда китапны юсюнден Москвада 2008 жылда басмаланнган «Национальный интерес» журналда Наима Нефляшева Фатимагъа битеу да окъуучуланы атларындан жюрек ыразылыгъын билдирген эди. Аны бир айтханын эсге тюшюрюрге сюеме. «Тинтиу иш культурология жаны бла терен жазылгъанды. Ол жангыды, саулай тюрк дунияны тарыхында алгъын, халкъ асламлагъа белгили болмагъан затла да тапханма анда. Кавказны юсюнден чыкъгъан китаплагъа хар заманда да эс буруп къарайма. Алай Фатима Анваровнаны ишин солуууму бир алмай окъугъанма. Анда айтылгъан шартла даулашсыздыла».

Белгили москвачы издатель Къоркъмазланы Борис а «метафизиканы» Парижге Халкъла аралы китап кёрмючге элтгенди. Анда да аны магъаналылыгъын чертгендиле. Нек дегенде Аристотельни заманларындан бери Европада тюрклюлени культуралары жахил, кийик, адепсизча кергюзтюлюп тургъанды.

Орусбийланы Фатима уа тюрк дунияны культурасын кёп жылланы ичинде тинтип, аны энчилигин, буруннгулулугъун, магъаналылыгъын да кёп шартла бла белгилегенди. Ол битеу дунияда тийишли даражада болгъанын, Запад бла Восток не заманлада да бир бирлеринден айырмалы, башха маданиятлары, жашау жорукълары да алай болгъанларын чертгенди.

Бахсан ауузу бла Орусбийланы бир бирден айырыргъа онг жокъду, тарых кеси байлагъанды аланы. Халкъны жарыкъландырыуда кёп къыйын салгъандыла ол тукъумну келечилери. Фатиманы аппасы Чёппе орус-япон урушда кёргюзтген жигитлиги ючюн Георгийни жору бла саугъаланнганды. Власть а аны илишаннга салгъанды. Болсада ол шарт аны юч жашыны жюреклеринде туугъан жерлерине сюймекликни ёчюлтмегенди, ала Уллу Ата журт урушну кезиуюнде къанларын-жанларын аямай сермешгендиле.

Фатиманы атасын Азиягъа 1936 жылда Ташкент областьны «Баяут» совхозуна кёчюргендиле. Ол анда 1941 жылда туугъанды, атасы уа эки жылдан сора кетгенди урушха. Десант аскерледе къуллукъ этгенди.

Къазауатдан къайтханындан сора иш кёллю таулу жашны терк окъуна эслеп, совхозну бир бёлюмюню таматасы, ызы бла уа тёрт совхозну биригиуюню генеральный директору этедиле. Ол кезиуледе Фатиманы атасы аны къубултуп «старшина» деп тургъанды.  - «Бизни юйге алыкъа ток тартылмагъан эди да, мен тырман сёзле айтханлай, ол тракторну моторундан гитче электростанциячыкъ этген эди. Сегизжыллыкъ школну бошагъанымлай, орта билим алыр ючюн ол Андижанда юй сатып алгъан эди. Сау къадарында манга не заманда да билеклик этип тургъанды. Атам бла бирге совхозда ишлеген къуллукъчула чюйютлюле болгъанлары эсимдеди. Баяут элде малкъарлыла, осетинлиле, къарачайлыла, къырым татарлыла жашагъан орамла бар эдиле. Директор этгенлеринден сора бизни эркин юйге кёчюредиле: уллу арбазыбызда гюлле, жюзюм да ёсе эдиле».

Школдан сора Фатима Ташкентни къырал университетине, ючюнчю курсдан а 1960 жылда уа Дондагъы Ростовну университетине кёчюп, аны эки жылдан тауусханды. Ол кезиуге ол Баку шахардан дюгерли жаш Тимур Абисалов бла юйюр къурайды. Ол инженер эди. Алагъа сабийчик тууады. Жаш ата бла ана Москвада аспирантурагъа киредиле: Фатима Горький атлы Битеудуния литература институтха, Тимур а СССР-ни Къурулуш министерствосуну илму-излем институтуна.

Ол   жылла  Фатиманы битеу да жашауунда эм игиле эдиле. Музейледе жангы - кёрмючле, театрлада премьерала, Литератураны ара юйюнде бардырылгъан ингирле-барысына да заман таба эдиле экиси да.   Жарсыугъа, аны эри, жашы да ауруп, жашаудан замансыз кетген эдиле. Институтда да билимлилиги бла Фатима айырмалы болгъанды. Аны эслемей да къоймагъандыла. Аспирантурада малкъар адабиятда жанрланы къуралыу жолларыны юсюнден кандидат диссертациясын жазып, аны 1968 жылда къоруулагъанды. Жаш алим ол жыл окъуна Къабарты-Малкъар илму-излем институтха келип, анда урунуп тургъанды.

Башында сагъынылгъан тюрк дуниягъа жораланнган китабын жазгъанда, Фатима бу жангы темагъа толусунлай берилген эди дерге боллукъду. Культура байламлыкъ жаны бла Тюркге барып, анда сегиз ай туруп, архивледе уллу иш тамамлап, ма алай жыйгъан эди материалны китабына.

Фатима Анваровнагъа «Метафизика колеса» китапны жазып не хыйсапдан башлагъан эдигиз дегенде, былай жууаплагъан эди. «Жарсыугъа, шендюгю дунияда Европада цивилизациягъа аслам эс бурулады. Алай Западны философиясында болгъан хар зат Востокну философиясында да барды. Аны юсюнден Ницше, Гете, Юнг, Гердер да жазгъандыла. Западны философиясы башдан жаратылгъан затды. Востокну философиясы уа практикадан, жерден жаратылгъанды.

Восток къыраллада жашагъанла жашауну чархы къайры барса да, аны ызындан барадыла. Ала аны башларында къурагъан жорукълагъа бойсундурургъа бир заманда да кюрешмегендиле, жашаугъа бойсунуп къалгъандыла. Чингизханны, Тамерланны оюмларына кере, къыралгъа бир адам башчылыкъ этерге керекди. Бу модель бла кечиннген жер башында бек кючлю къыралла болгъандыла. Жер башында эки дуния болгъанын кергюзтеме: Запад бла Восток».

Алим тиширыу къарачай-малкъар жомакъланы юсюнден монография да жарашдыргъан эди. Бу ишде да ол биринчи болгъанды. Андан сора да, ол «Уровни чтения» деген жыйымдыкъда критика статьяларын чыгъаргъанды.

Орусбийланы Фатима жашауунда, чыгъармачылыкъ ишинде да керти жолну тутуп келгенди. Кесине тышындан таянчакълыкъ да излемегенди.