«Эришиуледе устаз кесине аслам сейир затны ачады»

Шимал Осетияны билим бериуде ишлегенлени усталыкъларын ёсдюрген республикалы институтуну башламчылыгъы бла къуралгъан эмда бардырылгъан «Биз башхалабыз, алай эсе да, барыбыз да тенгбиз!» деген халкъла аралы конкурс былтырны  аягъында онекинчи кере озгъанды. Бу эришиуде уа кеслерини хунерлерин ана тиллени окъутхан устазла ачыкълайдыла.

Бу жол конкурс, аны жорукъларына тийишлиликде, Къарачай-Черкесни Алийланы Умар атлы къырал университетинде бардырылгъанды. Бизни устазларыбыздан а анга Бийчеккуланы Кулина къатышханды. Ол Нальчикни отуз биринчи номерли мектебинде малкъар тилден бла адабиятдан дерсле береди. Бюгюн ол мени ушакъ нёгеримди.

- Кулина Магомедовна, эришиуге къатышыргъа къалай бла кёлленнгенсе?

- Ары дери Владикавказда «Диалог» деген гимназияда «СКФО-ну ана тилледен бла адабиятдан окъутхан жаш устазларыны форумуна» баргъан эдим. Анга Нальчикде билим бериу департаментни методисти Афашокъаланы Мариям Исмайыловнаны айтханы бла къатышханма. Анда эки кюнню ичинде бардыргъанды форум кесини ишин.

Устазла миллет энчиликлени, кийимлени, ашланы, башха затланы юслеринден да билдириуле этгендиле, сейир презентацияла да кёргюзтгендиле. Биз а ары хычинле да элтгенбиз. Докладымы уа «Ана тиллени окъутууда магъаналы проблемала» деген тема бла байламлы хазырлагъанма.

Тюбешиуню кезиуюнде сёз дерслеге берилген сагъат санны, методика жаны бла кереклени, башланнган класслагъа кёрюмдюлю пособияланы, дагъыда кёп затланы юслеринден баргъанды.

Къарачаевскде озгъан эришиуге  уа, КъМКъУ-ну устазланы усталыкъларын ёсдюрген институтуну малкъар тилни айнытыу лабораториясыны башчысы Къонакъланы Люба сёлешип, ары къатышыргъа кереклисин билдиргенинден сора барыргъа ыразы болгъанма. Быллай конкурсланы барлыкъларын алгъадан да билгенликге, алагъа къатышыргъа, къалай эсе да, базыналмагъанма. Владикавказда форумда болгъанымдан сора уа, ол затха кёз къарамым да тюрленнген эди.

Мен ыразылыгъымы билдиргенимден сора уа, жаланда шахардан угъай, районладан да сынамлы устазларыбызны жыйып, Люба Аскербиевна анга къалай къатышыргъа, не темагъа эс бурургъа, миллетни къаллай энчилигин чертирге тап боллукъду дегенча затланы юслеринден оноу этерге тюбешиу да къурагъанды. Бу амал да манга ахшы болушлукъ, себеплик да болгъанды.

- Эришиуню къуралыуун а жаратханмыса?

- Жаланда мастер-классха он минут берилгени аз кёрюннгенди, ансы хар нени да жаратханма. Анга бир жыйырма минут бёлюнсе иги боллукъду деп сунама.

Къарачайны билим бериу эмда илму министри  Инна  Кравченко, аны орунбасары Фатима Бекижева, билим бериуде  ишлегенлени профсоюзларыны регион бёлюмюню башчысы Чотчаланы Марина, къонакъбай университетни ректору Ёзденланы Таусолтан – ала барысы да конкурсну саулай кезиуюнде да анда туруп, ариу сёлешгенлери хычыуун кёрюннгенди. Зал адамладан толу   болгъаны, ары районладан  устазла келгенлери уа – бютюнда.

Таулу болгъанымы билгенлеринде уа, жыйылгъанла бютюнда  кёл этдиргендиле, сау болсунла. Аланы алай этгенлери кёлюмю кётюргени бла бирге апчымазгъа да себеплик болгъанды. Нек дегенде чёп атханларында, сахнагъа эм биринчи болуп чыгъаргъа  манга тюшгенди, дагъыда микрофондан хар заманда да къоркъгъанма, абызырагъанма. Саулай да алып айтханда уа, анга тогъуз адам  къатышханбыз.

Бу жол а кесими тюз юйдеча, алай сезгенме. Къарачайлы эгечлерибиз, къарындашларыбыз, бирси миллетлени келечилери да ариу айтып, келип сёлешгенлери,  бизни бла  суратха тюшгенлери да хычыуун эди. Аслам затха юйреннгенме конкурсну кезиуюнде. Ол манга усталыгъым бла байламлы уллу сынам болгъанды.

Сёз ючюн, Чеченден келген устазны мастер-классын айтсакъ, аны бек жаратханма. Эдик Бангачиевге биринчи жер кертиси бла да тийишли болуп берилгенин да черталлыкъма. Анда кёрген, юйреннген затларымы мен энди окъуна башланнган класслада хайырланып тебирегенме.

Ала сабийлеге сейир кёрюннгенлерин да ангылагъанма.

- Энди уа сюерикмисе аллай эришиуге барыргъа?

- Энтта да манга ышанып, бар деселе, угъай дерик тюйюл эдим. Алай эсе да, анга алгъадан хазырланыргъа заманыбыз болмай, бу жол бек къыйналгъанбыз. Быллай конкурслагъа материалны жарашдырыргъа танг кесек заман керекди. Ол аз болса уа, ишинги тийишлисича тынгылы къураялмайса.

Эришиуге Ингушдан келген устаз Юлия Чаниева эсимде бютюн къалгъанды. Аны орусча таза сёлешгенине сейир этип тургъанбыз. Артда билгенбиз аны оруслу къыз болгъанын, ингуш тилге да анда юйренип, башланнган класслада окъутханын. Ол кёргюзтген амалланы да кесими ишимде хайырланып башлагъанма. Бир да болмагъанча сынамлы адам эди. Аны себепли эришиуге къатыша туруп, устаз кесине аслам сейир затны ачханын  айталлыкъма. Андан сора да, журтунгу, миллетинги энчилиги ачыкъланады эмда ёз тилинги даражасы да кётюрюледи.

Усталыкъ конкурсла сынамынгы байыкъландырыу жаны бла да магъаналыдыла.

- Малкъар тилде шахар школда окъутхан бютюнда жууаплыды бюгюнлюкде. Сен бу жолну къалай бла сайлагъанса?

- Бу усталыкъны не заманда да сюйгенме. Бызынгыны мектебинде окъугъанымда, класс башчыбыз Чочайланы Нажабат Хызыровна бизге ана тилден бла адабиятдан дерсле бергенди. Ол окъуучуланы арасында бардырылгъан эришиулеге, олимпиадалагъа хар заманда да къатышдырып тургъанды. Алай бла уа билимим бла бирге тилибизге сюймеклигим, анга сейирим бютюнда кючленнгенди.

Онбиринчи классны бошай тургъанымда, район даражалы, ызы бла уа республикада да олимпиадалада биринчи жерлени алып, КъМКъУ-ну малкъар бёлюмюне аны хайыры бла киргенме. Бу жолну сайлагъаныма аз да сокъуранмайма, устазыма да ыразылыгъымы билдирирге сюеме.

- Сен эришиуню «Сёлешиу тилни сакълагъан» деген бёлюмюнде айырмалы болгъанса.

- Сабийлени юйрете баргъанынг сайын аслам жангы затха, амаллагъа тюшюне, окъуучуланы эслеринде къалырча мадарланы хайырлана, кесими сынамымы да байыкъландыра барама. Шёндю, жарсыугъа, бизге тауча окъургъа неге керекди дегенле да тюбейдиле.

Былайда мен ата-аналаны терслейме. Юйюрде да ана тилни магъанасы айтылгъанлай турургъа керекди. Окъуучулагъа тюрк тиллени жюрютген миллетлени адет-тёрелерини, бизни  тилибиз бла  бирчалыкъларыны юслеринден да билдириуле хазырлайма. Ол затланы билселе да, сейир этедиле.

Сёз ючюн, форумда ана тилледен, бир да болмаса, тогъузунчу классда экзамен бардырылса, сагъат саннга да къошулса тюз боллугъуну юсюнден да айтылгъан эди. Бу жаны бла Чеченде аладан ким да юлгю алырча иш бардырылады – ыйыкъны ичинде тиллеринден беш дерс бериледи, ВПР-лери, алагъа деп китаплары окъуна  бардыла.  Бизде да бу затха эс бурулса сюерик эдим.

Ана тилинде сёлеше билирге сабийни тюшюндюрюрге уа, къалай-алай десек да, бизге юйюрден болушлукъ да керекди. Ата-аналаны жанындан тутхучлулукъ болмаса,  ол мектепде берилген заманчыкъгъа, бизде уа дерслени азлыгъын билесиз, хар неге да юйретип къойгъан тынч тюйюлдю. Шахар школда, сёлешиу тилден эсе, аны грамматикасына женгил тюшюнюп къаладыла.