Къабарты-Малкъарны гидроэнергетикасыны тарыхыны бетлери

 Бизни республикада электрификацияны биринчи атламлары озгъан ёмюрню ал жылларына келедиле. 1911 жылда инженер Ляпушинский Минги Тауну чыранларындан чыкъгъан Басхан сууну кючюн хайырланыу жаны бла проектин кёргюзтгенди. Аны хайырындан ол Владикавказ темир жолну электрокюч бла жалчытыу жумушну тындырыргъа умут эте эди. 1918 жылда Кавминводланы Комиссариатыны буйругъу бла Басхан, Къобан эмда Малка сууланы огъары жанларына экспедицияла тебирейдиле. Тинтиучюлеге ол тийреледе гидроэлектростанция орнатыр амал табаргъа борч салынады.

Алай Совет властьны ал кезиулеринде биринчи ГЭС-ле уа арыкълада ишленнген эдиле. Жыйырманчы жылланы ахырында Къабарты-Малкъарда талай арыкъ болгъанды: Басхан, Куба, Къарагъач эмда Акъбаш. Алада гитче станцияла орнатхандыла. Бек магъаналы уа, ол кезиуде, Акъбаш ГЭС болгъанды. Ол кеси да Россейни къыбыла жанында эм уллу гидротехника мекямгъа саналгъанды. Аны къысха заманны ичинде (тёрт жыл) сюегендиле.

Акъбаш ГЭС бир атлы арыкъда орналады. Кеси да бизни къыралда эм эрттегили станцияладан бирине саналады. Ал кезиуде ол 270 кВт электрокюч чыгъара эди. Артда уа, 1953-1955 жыллада, реконструкция этилгенден сора, 660 кВт берип башлайды.

Ол кезиуледе автоматизация дегенни юсюнден хапар да болмагъанды. Станцияда хар нени да специалистле къоллары бла тамамлагъандыла. Гидроагрегатлагъа келген сууну да ол халда тыяргъа тюше эди.

1965 жылда «Ставропольэнерго» управленияны проект-конструктор бёлюмю аны автоматизация халгъа кёчюрюу амалын жарашдырады. Ол жыл окъуна ишин этедиле. Жетишимли болгъаны себепли бу проектни регионда башха гитче ГЭС-леде да хайырланып тебирейдиле. 1973 жылда уа станцияны ишин тохтатадыла. Анда битеу гидро эмда электротехника оборудованияны, быргъыларын да чыгъарып кетередиле. Онжети жыл озгъандан сора уа аны жангыдан ишлетирге оноу этедиле. Аны къагъытларын «Гидропроект» конструктор бюрода жарашдырып, кючюн 1,1 мегаваттха жетдиргендиле. Алай бла 1995 жылны Акъбаш ГЭС-ни экинчи туугъан кюнюне санаргъа болады.

Бу станция бизни республикада биринчиге саналгъанлыкъгъа, Шимал Кавказда уллу энергетиканы заманы келгенини белгиси 1936 жылда Басхан ГЭС ишлеп башлагъаны бла байламлыды дерге боллукъду. Аны оноуун а 1928 жылда этгендиле. Эки жыл озуп, аны къурулушуна жаланда Москвадан, Уралдан эмда башха регионлада специалистле угъай, мында жеринден кёпле да къатышхандыла. Ары дери жерчиликде, малчылыкъда уруннганла, энди, жангы усталыкълагъа юйренип, станцияда ишге орналгъандыла. Къурулушда хайырланылгъан техника, технологияла да артыкъ доюн болмагъанлыкъгъа, станцияны алты жылны ичинде сюегендиле. Аны биринчи агрегаты 1936 жылда сентябрьде, экинчиси уа ноябрьни ахырында электрокюч берип башлагъандыла. Энергияны Къабарты-Малкъарда эмда Минеральные Воды шахарда хайырланыучулагъа жибергендиле, регионда электрокюч бла ишлеген транспорт да жюрюп тебирегенди.

ГЭС ишлеп башлагъанда, аны къурулушуна кёз-къулакъ болгъан, къыралны белгили энергетиклеринден бири, академик А.В. Винтер былай айтхан эди: «Аллай бир жылны тири къармаша кетип, энди къол къыйыныбызны хайырын кёрдюк. 1936 жылда 20 сентябрьде жангы станциядан Нальчикге электрокюч барып башлагъаны бла шахар олсагъат тюрленнгенди, тёгерек-баш къадар чыракъланы жарыгъындан толгъанды… Бизни бай курортларыбызны барыбыз да билген къарангылыгъыны ахыр кюнлери жетгенди».

Толу кючю (25 МВт) бла Басхан ГЭС 1938 жылда ишлеп башлагъанды. Уллу Ата журт урушну кезиуюнде аны эки кере чачхандыла: 1942 жылда августда – совет аскер, душманланы Шимал Кавказдан къыстай тургъанда уа – немислиле.

Бизни специалистлерибиз аны биринчи агрегатын 1943 жылны ахырында окъуна ишлетип башлагъандыла. Аны ючюн Сталинден махтау сёзле да келгендиле: «Басхан гидроэлектростанцияны жангыртып, ишлетип башлагъан къурулушчуланы алгъышлайма. Юлгюлю ишигиз бла сиз фашистле чачхан станцияны жангыртыу къыйын борчну къысха заманны ичинде тамамларгъа боллугъун кёргюзтгенсиз».

Алтмышынчы жыллагъа дери Басхан ГЭС Ставрополь энергосистемада баш станциягъа саналып тургъанды. Эки жыл озгъандан сора анда ол кезиуде жер башында эм кючлю Красноярск ГЭС-ни турбинасыны чархын сынам халда ишлетип кёрген эдиле.

Жангы ёмюрню аллында бу станцияны оборудованиясы не жаны бла да эски болгъаны кёрюннгенди. Аны себепли реконструкция проектин жарашдырадыла. 2010 жылда уа анга аманлыкъчыла чабыууллукъ этип, эки гидроагрегатын чачхан эдиле. Аны ючюн объектни тынгылы жангыртыргъа тюшгенди. Бу ишни эки жылны ичинде тамамлагъандыла, станцияны кючю уа 27 МВт болгъанды.

Озгъан ёмюрню ортанчы жылларында Къабарты-Малкъарда тау эллени электрокюч бла жалчытыу бек магъаналы борчха саналгъанды. Тюрлю-тюрлю проектлени сюзе кетгенден сора, 1960 жылда Мухолда ГЭС сюерге оноу этиледи. Специалистле тергегенлерине кёре, тау тикледе 40 километр ток ызла созуп, алагъа кёз-къулакъ болуп тургъандан эсе, анда жеринде станция ишленсе хайырлы боллукъ эди.

Станцияны проектин «Гипросельэлектро» организацияны Пятигорскеде бёлюмю хазырлагъанды. Объектни кючю 0,65 МВт болургъа керек эди. Аны къурулушун эки жыл да созмай бошайдыла, ГЭС а 1962 жылда августда ток берип башлайды. 2009-2011 жыллада аны тынгылы жангыртып, кючюн 0,9 МВт-гъа жетдиргендиле.

Тёбен Черек ГЭС-лени къауумуна юч станция киреди: Къашхатау, Аушигер эмда Зарагиж. Биринчисини кючю 65,1 мегаваттды, бир жылны ичинде 230 миллион киловатт ток береди ол. Объект 2010 жылда ишлеп башлагъанды. Кеси да бу къауумда огъары жерни алады. Аушигер ГЭС-ни кючю андан азыракъды – 60 МВт. Ол 2002 жылдан бери ток береди. Аны къурулушу 1994 жылда окъуна башланнган эди, алай ахча жетишмегени ючюн анда ишле талай заманны тохтап тургъандыла. Мекямланы сюеген кезиуде алайлада археологла 1700-дан артыкъ артефакт тапхандыла. Бары да ортанчы ёмюрледен (3-6 вв.) къалгъан затладыла. Аланы Москвада Пушкин атлы музейге бергендиле.

Зарагижде станцияны кючю уа 30,6 МВт болады. Суу ары башында эки ГЭС-ден келеди, аны себепли юзмезден тазады. Станция тикде тургъаны ючюн аны огъары жанында кёл ишлемей къутулгъандыла.

Къабарты-Малкъарда энтта да талай гитче станция барды. ГЭС-3 (кючю 3,5 МВт) 2000 жылда ишленнгенди, Басхан-Малка артыкъда турады. Бюгюнлюкде аны жаланда бир агрегаты хайырланылады. Экинчисин да ишге къошаргъа онг барды. Ючюнчюсюн а арыкъны кенгертсе неда Малкадан суу бёлсе орнатыргъа боллукъду. ГЭС-3 бир жылгъа тогъуз миллион киловатт береди.

Огъары Малкъарда гитче ГЭС юч жыл мындан алгъа ишлеп башлагъанды, аны кючю 10 МВт болады. Суу ары тау бийикледен эки быргъы бла келеди. Анда чыгъарылгъан электрокюч а Къашхатау подстанциягъа барады.