Аллай жырчы керек эди дуниягъа

Семенланы Смайылны «Минги тау» жыры уа бизге, битеу да Шимал Кавказгъа энчи белгиди. Ол: «Ёмюрле ёте, патчахла, ханла да бири бирин алышындыра турсала да, Тохтамышла, Темирланла къылыч ойнатсала да, биз бу жерни адамларыбыз, бизни ата-бабаларыбыз да, бизнича, былайлада жашагъандыла! Келлик тёлюлерибиз да былайлада жыр тагъарыкъдыла!» – деген магъананы тутады. Анга – «Минги тау» – жыргъа намыс этип, уллу заллада адамла ёрге къобадыла.

Семенланы Смайыл 1891 жылда Учкуланда туугъанды. Аны атасы Нох Каабада ёлгенди. Аны ислам адетде жерге Бахсан ауузунда аты айтылгъан Сотталаны Ёрюзмек салгъанды. Жырчыны къарт атасы Къалтур да, жырчы эди, «Эмина» жырны иеси. Ала бары да арап тилни иги билгендиле. Смайыл Учкуланда, Кёнделенде, Темирхан-Шурада да дин жаны бла окъугъанды.

Ол халкъ жырчы эди. Халкъны ауазы эшитиледи жырларында. Ол 1936 жылда Ереванда баргъан Бютеусоюз олимпиадада уста жырчыланы арасында биринчи жерге чыкъгъанды. Анга «Къарачайны халкъ жырчысы» деген сыйлы ат аталгъанды, аны СССР-ни жазыучуларыны членине алгъандыла, «Урунууну Къызыл Байрагъы» орден да бергендиле. Алай ариу эди аны жырлы жолуну аллы. Жанында – сюйгени, акътамакъ Анисат, толу юйюрю, сабийлери, биргесине балдан татлы анасы Жулдузхан, къарындашы, эгечлери.

Болсада къыйын жылла жетип, кимни кулакга чыгъара, кимни жалгъан даула бла тутдура да тас эте, азатлыкъ къууанчын седиретгендиле. Исмайылны «Межгитни кюйю» деген назмусу ол заманлада болгъан ишлени суратлайды: жангы властьны чапчы-келчилери межгитни чачып, аны къангасындан, ташындан тюрме ишлейдиле. Ол тюрмеге бек биринчи болуп эфендини олтуртадыла.

Экинчи кюнюнде Къуранны келтирип:

«Былай ал! – деп, анга бердиле. –

Ма муну теплесенг, башынга бошса сен.

Теплемесенг – он жыл!» – дедиле.

Сыйлы Къуранны уппа этип, къарт сибирьлик болду. «Зорлукъну жыры» деген назмусунда уа Семен улу, 1937 жылда жалгъан дау бла тутулуп, ёлтюрюлген тенги, шаркъ тиллени устасы, илмучу, жамауат къуллукъчу Алийланы Умарны, Къарачайны, Россейни да ёхтемлиги, бар Георгий жорлагъа тийишли болгъан жигит Байрамукъланы Жатдайны, ала кибик, белгили миллет адамланы къадарларына жарсыйды. Озгъан ёмюрню  отузунчу жылларында этилген кюйле бушуулудула.

 «Тутхан дининги сат!» – делле манга.

«Адамлыгъынгы ат!» – делле манга.

«Аллахха аман айт! – делле манга, –

Сора орунунга къайт!» – делле манга.

«…Эталлыкъ тюйюлме бу жыргъа эжиу!»

– дейди поэт. Ол а уллу жигитлик эди, жоюлургъа къоркъууда. Аллах сакълады. Смайыл кёп сынауладан сау чыкъды. Болсада, сюйгенин тас этип, бушуу этди, ачыу этди - «Акътамакъ» деп, аты дуния сюймекликни белгиси болуп къалгъан Анисат – Махараланы (Ижаланы) къызлары, поэтни уллу сюймеклиги замансыз кетип, тыпырда чыракъ ёчюлдю.

Жангы юйюр къурагъаны, юй адамыны эки ёксюзюн аманатха алгъаны, кесини жангы туугъан эки къагъанагъына энчи къайгъырыуу да тохтаталмадыла аны кюйгенин. Жырчы Аллахны келечисиди жерде. Аны жаралары уа терендиле.

Ол назмуларында Смайыл жашауу туманда болгъанын айтады («Жамбулгъа письмо»), юйюнден узакъда Минги тауну бугъейлерини гюрюлдеулерин, Къобанны кёк шорхаларыны сырларын, Махар тауну тереклерини шыбырдауларын эшитеди. Ол Ата журтуна жиберген кёгюрчюн а ата-бабала жери иесине тансыкъ болуп тургъанын айтады, къайтып («Тынгылайма – таууш келед кюнбатхандан»). Жамбул базарында («Базар кюн») Жырчы ырысхысы, жери таланнган Къарачайгъа жиляйды. Сора тилек этеди:

Терсни – терслигин, тюзню тюзлюгюн

Бер, къайтар халкъны къалгъан юзюгюн.

Къарачайлыгъа тапдыр тыпырын…

Къойма бу жерде аны къабырын!..

Семен улу анда, сабийлерин ачлыкъдан сакълар ючюн, къол тирменле этип сатханды. Аны сабийлей Жолабланы Юзейир кеси кёргенди. «Къол тирменни хапары» деген назмусунда ол былай оюм этеди:

Онглу онгсуз болду, сыйлы сыйсыз болду,

Кеп салынды бизге, бичилип…

Жырым тутмакъдады, атым батмакъдады,

Мискин болдум, жюрек инжилип.

Тамам ол заманда Смайыл башха жерге тюшген анасы ауушханын билип, уллу бушуу этгенди. Сора «Анам» деп, кёп жылланы ичинде халкъ жыргъа саналып тургъан кюйню жазгъанды. Ол битеу да дунияларын алышхан таулу аналагъа этилген жиляуду. Не медет, ёмюрге биргесине турлукъ ана берилмейди бир жаннга да.

Ата деген – Минги таугъа миннгенлей,

Ана деген дарий, дамха кийгенлей.

Кюнюм батды, джарлы анам ёлгенлей,

Жулдуз атлы, балдан татлы, ой анам!

Сюргюнню ачылыгъын жырчы эсге былай тюшюреди:

Къоншум Кокай, экижыллыкъ къызын сатып,

Аны орунуна машок мирзеу «къалын» алып,

Къазахлыны арбазында жыгъылгъаны,

Къазах юйде ол сабийни жилягъаны…

Бу, мынга ушагъан башха ачы суратла да, къарачай журтланы къалыубаладан келген иелерине бошатыргъа унамай, киргинчиле этген къаугъала, башха эсгериуле да поэтни эсинден кетмейдиле. Алай а ата журтха къайтыуну къууанчы Смайылгъа жангы назмула такъдыргъанды. Алада мудахлыкъ бла къууанч – эки атлы – ёзенгилери бири бирине тие келедиле:

Ёлгенинге жаннет юйню багъышлай,

Сауларынгы жашау жолгъа алгъышлай,

Мен айтханча, жилямугъунг жылтырай,

Айт Орайда, ой, жаралы Къарачай!

Алай мында Жырчыны бийиклеге тартхан жюрегин къайтып-къайтып сындыргъан кёп узун, къыйын жылла башландыла – назмусу зарфха урулмагъан поэтден жарлы кимди дунияда? Жалгъан даула, жалгъан атла чыгъарып, кёп жылны Семен улуну басмадан кенгде тутхандыла. Алай жырдан айыралмагъандыла. Халын а бу назму да айтады:

Туугъан жерден къайры къачхын, таш атып?

Ётюрюкню къалай айтхын, бет сатып?

Сатлыкълагъа кёзбау жырла этмедим,

Аны ючюн муратыма жетмедим.

Халкъ жырчыны кёп чыгъармасында терен философия магъана барды. «Къабырлада» ол ёлюм кимни да тенг этгенин айтады. «Ингир» дегенде уа ана жырын махтайды:

Эм керти жыр бу дунияда – бёлляуду,

Эм керти сёз – осуятды адамгъа.

Бу оюмну теренлиги, магъаналылыгъы, кертилиги туурады.

Философия магъаналы чыгъармаланы тизгининде Смайылны «Заманла», «Дуния дегенинг…», «Кеч келген сагъатда», «Жер суратха», «Не ётюрюк, не къызгъанчлыкъ, не зарлыкъ…», «Кетип барама дуниядан», «Жан нёгерим Патиматха», «Патиматны эсге тюшюре» деген эм башха назмулары бардыла.

Аны «Акътамакъ» деген беш бёлюмлю поэмасы сюймекликни эндиге дери миллетибизде тюбемеген бийик жырыды. Акътамакъ – Айтолгъан ариу, тийген кюнню таягъы, тохананы алтын байрагъы, сарасан кийик, шиякыны алтыны, кёк таланы жашил гоккасы, кюз – алмалагъа, къыш – мурккулагъа, жаз наныкълагъа ушагъан, бал четенни тарагъы, къутас чачлы, жибек къашлы, алтын тауукъну жюжеги, алтын чабакъ (къылсыз къармакъ аны тутармы?), къаягъа тийген кюн кибик, алтын терезеде маржан минчакъла тарта тургъан кёксюл кёгюрчюн…

Поэманы ахыры ол адам улу аз сынагъан сейирлик сюймекликни насыбы сёгюле башлагъанын айтады: Акътамакъ ауруйду, ёледи.

Сен ёлюп кетдинг, мен къалып кетдим,

Жашарыкъ тюйюлме кюн кёрюп,

Бюгюнден ары жарлы Сымайыл –

Басдырылмагъан сау ёлюк…

 «Акътамакъ» поэма, «Тахир бла Зухрача», «Бузжигит бла Зулейхача», «Меджнун бла Лейляча», «Фархад бла Ширинча», дуния кенгинде тиширыугъа сюймекликни юсюнден шарайыпсыз айтхан дастанланы юлгюсюдю. Къарачай-Малкъарны тини, рухийи, жашау къолайы, хунери, адеби, адети… жашайдыла анда. Жырчы кеси айтханлай, «Къарачайны бети ючюн» жазылгъан тарых тюзлюгюдю бу поэма.

Жаннет тёрлерине жол салгъан Семенланы Смайылны зикирлерини, назмуларыны, жырларыны жарыгъы, кюйлерини мудахлыгъы, бирден эки болгъан миллетни ёмюр-ёмюрлени къууандырып турлугъу хакъды. «Аллай жырчы керек эди Къарачайгъа…» Аллай жырчы керек эди Малкъаргъа. Аллай жырчы керек эди дуниягъа.

Мусукаланы Сакинат.