Тыш къыраллы жолоучула - бийзде къонакъда

Белгили немисли къаячы эмда этнограф  Карл Эггер  1914  жылны жазында  бу тийрелеге келип, кёргенини,эшитгенини  юсюнден «Kaukas in Kaukasus» деген китап жазып, аны 1915 жылда Германияны Базель шахарында А.Г.Фробенусну издательствосунда чыгъаргъанды. Китапны 59-65-чи бетлеринде ол Орусбийланы элинде болгъан кезиуюню, аны адамларыны, табийгъатыбызны ариулугъуну юсюнден уллу сюймеклик бла жазады.  

Аны немисли криптолог къарындашла Мартин бла Кристофер Беерле  Бохум шахарны университет библиотекасында табып, Орусбийланы жамауатыны юсюнден айтылгъан кесегин ксерокопия этип, эрттеден шуёхлары Улакъланы Борисге жибергендиле. Немис тилден орусчагъа дюгерли жаш  Марат Текаев  кёчюргенди, орусчадан а – Борис кеси. Китапны бир кесеги бла окъуучуларыбызны да шагъырей этерге сюебиз.

                                     Ажашхан тайчыкъ        
… Экинчи кюн танг аласында биз атла бла артха, Орусбийлагъа, атландыкъ. Бизге болушхан жол нёгерлерибиз а эшеклеге минип, ызыбыздан келе эдиле. Эрттен салкъында бу жолоучулугъубуз алай сейирлик эди - тёгерекни терен орманла бла тау чыранла бийлеп! Бу къудурет бизни барыбызны да кёлюбюзню кётюреди.  Андан иги бизге бир зат да керек тюйюлдю дерчады…

жол узуну мени байталымы тайчыгъы бизни ызыбыздан келип тургъанды. Кёпюрден ётюп,элге жетер-жетмез ат тынгысыз болуп башлайды. Тынгысызлыкъ къысып, бармай тохтайды. Кеси  кибиклени бизден узакъ болмай отлап айланнганларын кёрюп, адыргы этген сунама. Ногъай къамичим бла да урама, алай  жеринден тепдиралмайма.

Иги кесек заман озгъандан сора эсибизге келеди: «Тайчыгъыбызны тас этгенбиз да!» Сора, атларыбызны къызыу чапдырып, келген ызыбыз бла артха барабыз. Мен аны кёпюр къулагъында эследим. Баям, ол кёпюрден ётерге къоркъуп, анасыны ызындан келмей, алайда къалгъанды. Жюреклерибиз къууанчдан толуп, артха,  шуёхларыбызгъа къайтдыкъ.
 

                         Жарыкъ къонакъбайлыкъ

Орусбийланы тийреде эллилени жыйылыулары бола эди, анда базарчыкъда сатыу-алыу къызыу барады.  Андан сора да,  жума кюн болгъаны ючюн жамауат  элни межгитине келе эди намаз этерге. Дагъыда бир талай  адам, бу элли чюйютлюлени юч тюкенчиклерини тёгерегине жыйылып, сатыу-алыу эте эдиле. Орусбийланы арбазда да, бал батманда чибинле зызылдагъанча, бир дауур бар эди. Иеси юйде болмагъанына да къарамай, бизни барыбызны да бек сыйлы кёрюп: «Хош келигиз»,- дедиле.

Менден аз алгъаракъда беш оруслу жолоучу кетген эдиле бу юйден. Мында биз бир суратчыны, юч студент жашха бла юч студент къызгъа тюбедик. Ала быланы къонакъ отоуларында эдиле. Бийни адамлары хар заманда да аягъы юслериндедиле, къонакъланы хар керекли затларын ташыйдыла, алагъа къолларындан келген къадар жарыкъ тюберге, намыс этерге кюрешедиле.

Бу тийреде къонакъ юйле жокъдула. Тышындан жетгенле жаланда бу жерли адамланы къонакъбайлыкълары бла хайырланаллыкъдыла. Андан башха амал жокъду…

Алайды да,биз эртте замандан бери да келгенлеге жарыкъ кёлю бла къарап, атын игилик бла айтдыргъан адамны юйюндебиз. Биринчи къонакълары аны юсюнден бир талай ариу затла жазгъандыла.

Аны сейирлиги жокъду, къаллай бир адам жокълайды бу юйню.  Къонакълагъа деп павильон да ишленнгенди, алай башха отоула да толупдула. Ол себепден  бизни  бир гытыгъа кийиргендиле. Биз а арбазда кырдык юсюнде чатыр къурап, анда турургъа окъуна кёлленнген эдик, тёгерегибизни да къазла, баппушла къуршалап.

                                                               Бийни къайгъылары                             

Тышындан къарагъаныбызда, бийни журту алай уллу эм къолайлы болгъан сунмагъанбыз. Ичине киргенибизде уа, отоула багъалы кюйюзле,  кюбюрле бла жасалып эдиле. Жашаууну кёбюсюн  шёндюгю князь кёп адамла жюрюген курортлада, къонакъ юйледе ётдюреди. Чаришге жараулу атла тутады, дагъыда кеси юйюрюню иелигинде болгъан жерлени къырал сыйыргъаны себепли аланы артха къайтарыр ючюн, сюд ишле бла да кюрешеди. 

Андан сора да, аны бек уллу умутлары бардыла, ол санда кеси бийлик этген Бахсан ёзенни туристле жюрюген маршрутларын картагъа тюшюрюрге. Алай а сюдлюк-къоллукъ болуп айланнган кезиуюнде ол ишни къолгъа алыргъа заманы жокъду. Шендю уа аны жамауатыны тийрелери бла озгъан неда, анга келген къонакълагъа жарыкъ тюбеп, аланы ыразы, жарыкъ кёллюле этип ашыргъандан башха жумушу жокъду.

                                                                        Сыйланыу

Бек ач да болуп, отоуда олтуруп, терезеден тау тёппеледе чыранлагъа къарай эдик. Бу жерни адетине кёре, кесибизни тап тутуп, ичибизден а: «Бизге къачан жукъ берлик болурла ашаргъа»,- дей эдик. Тёгерекде баппушла, къазла, тауукъла айланадыла, арлакъда уа, ариу черекни боюнунда, атла отлайдыла.

Арбазны иги кесегини тизгини жыйылыпды. Бир тюрлю шекилде агъачдан уллу къабакъ эшик да сюегендиле. Окъуб, акъ сакъаллы къарт, къул тутууну эркинлиги кетерилгенден сора да кесини ыразылыгъы бла Орусбийлагъа жумуш этеди.  Бизге бир затны ангылатыргъа неда  сорургъа тюшсе, бу юйде къуллукъ этгенледен орусча селеше билгенлери болуша эдиле.

Ма энди самовар, кофе, локъумла, тузланнган затла да келтирдиле. Ингирде уа къой эт, айран эмда арпадан этилген сыра бла  сыйладыла.  Ол ашланы  бошагъаныбыздан сора уа бир аламат картоф шорпа бла къууандырдыла…

Мында жашагъанла барысы да - адеплиле

Саулай айтханда, тюрк тайпаланы бирлеринден жайылгъан тау татарлыла бизге бек ариу адамлача кёрюндюле. Тап сюекли, узун санлыла. Тиширыулары ариу кёзлюледиле, бетлеринде жарашыулукъну бла огъурлулукъну белгилери бардыла. Оруслула бла  тенглешдиргенде уа, аланы табийгъат иги да ачыкъ эм кючлю жюреклиле этип жаратханды.

цивилизация Орусбийланы жамауатына да жетгенди. Алай болгъанлыкъгъа, бизни бир тюрлю ушагъыусуз зат бла жаныбызны къыйнамадыла, не ётюрюк айтып, не бизни сансыз этип. Мында жашагъан адамла барысы да адеплиледиле, кеслерин бек тап жюрюте биледиле. Жукъ керекли болсакъ, болушургъа, аны мадарыргъа хазырдыла. Бизге нартюх гыржын жарашмагъаны ючюн кесибиз, туз да, ун да сатып алып, ётмек биширип тургъанбыз.

Сора мында чурукъчу да барды. Анга да баргъанбыз. Бизге керекли чюйле анда болгъанына бек сейир этгенбиз. Жол башчыларыбызны  (жол кергюзтюучюлени -Б.У.) кеслери тикген аякъ кийимлери да бек тозурап эдиле да, аланы да жаматыргъа керек эди. Мени шуёхум да юс кийимлерин жангыртыргъа сюйген эди да, татарлы (таулу -Б.У.) сатыучудан  къой териден тигилген бир иги  бёрк  алады да, алайда окъуна къагъып-согъуп, башына киеди.

Гитчеге, уллугъа да тап келишген кийимле     

Эркегырыуланы баш кийимлери хар тюрлюдюле: жюнден этилген кенг къыйырлы къалпакъла,  тери бёркле, тюрбанла эм башхала. Жаш тиширыула окъа халы бла тигилген бёркчюкле киедиле неда женгил жаулукъла  къысадыла. Уллайгъан тиширыуланы башларында уа  гыранчала, кюпесле, гюлмендиле кёрюрге боллукъду. Къыз сабийле мамукъ къумачдан тигилген тарыракъ, узун жыйрыкъчыкъла киедиле. Аны юсюне уа къысха камзолчукъла къаплайдыла.

Аланы чашчыкълары жашчыкъланыча жюлюнюпдюле. Биз алай къызчыкъны тазалыгъы бла кирсизлиги ючюн этилгенин ангылагъанбыз. Къууанчлада кийилиучю  жыйрыкъланы кебюсю тюрлю-тюрлю дарийледен тигилгендиле. Аланы башхаладан  кёкюрек тюймеле бла кюмюш бел баула, узун женгле эмда окъа бла тигилген ариу накъышлы бёркчюкле айырадыла. Бек ариу кёрюнедиле кёзге женглери бууунга дери жетген жыйрыкъла эмда къыйырлары къонгуроуча жыйылгъан кёнчекле.                                             

Адам эригирча жер тюйюлдю

Кюн чыгъышны халкъларыны барысындача, мында да эр кишиледен эсе тиширыула кёп урунадыла. Эркегырыуланы ишсиз, бошуна айланнганларын неда юйлерини къатларында ныгъышда  хапарлашып олтургъанларын кёп кёрюрге боллукъду.

Артха кете туруп, быллай назму эсиме тюшюп, кёзюме  бир сурат кёрюндю:
    Олтурады ёз юйюню аллында
    Кюч–къууаты кетген бир къартчыкъ,
    Мутхуз кёзле уа - таула башында.
 

Бу юч тизгин Орусбийланы элге бек тап келишеди. Шош акъгъан суу жагъалада бир юйню башы, аны бийигинде этилген юйню арбазы. Ала тапкалачадыла. Уллу–Тау, Ындырчы, анда, узакъда, кенгине жайылып жылтырагъан Тонгуз-Орун ёзенни моргъулдум, къымыжа сыртлары бла тап келишип, табийгъатны ариулугъун толу ачыкълайдыла. Адам эригирча (мен бери биринчи келгенимде алай суннган эдим) жер тюйюлдю былайы. Биз не къадар турдукъ эсе да, бир да эрикмедик.
  Тамбла уа Адыл–Суу талагъа барыргъа оноулашдыкъ. Тюнене сапариш этгенибизча, эрттенликде сагъат бешде бизге эшекни келтирдиле. Сагъат сегиз бола,  жолгъа атландыкъ…