Жаныуарла бла къанатлыла

Амазония дунияны башында бек уллу терен агъачлы эм кёп черекли тюзледен бириди. Озгъан мингжыллыкъны ортасына дери адам аягъы басмагъан терен агъачланы биринчи кере 1541-1542 жыллада Франческо де Ореллано тинтирге кюрешгенди. Андан бери озгъан 450 жылны ичинде, «цивилизация» дегенинг, къудуретни тозуратып, табийгъатны тюрлендире барады: Амазонияда мингле бла саналгъан квадрат километрледе агъачла къырылгъандыла, агъачланы орунларын бахчала, сабанла алгъандыла, кийик жаныуарла бла къанатлыла уа алыкъа адам аягъы басмагъан жерлеге къачхандыла.

Амазонияны агъачлары жыртхыч жаныуарладан, гымма эм уулу жилянладан, кёп тюрлю кийикледен, сейирлик къанатлыладан, суулары сарыуекледен, чабакъладан толудула десек, ётюрюк айтырыкъ тюйюлбюз. Бюгюн сизни аланы бир-бирлери бла шагъырей этерикбиз. Аладан бири – тапирди. Тапирле беш тукъумгъа юлешинедиле, Юг Восток Азияны къыралларында, Орта эм Юг Америкада тюбейдиле, Амазонияда артыкъда кёпдюле. Адамла эрттеден бери да этлери, терилери ючюн алагъа уугъа жюрюп келгендиле. Орта эсеп бла алгъанда, тапирни ауурлугъу 300 килограмм болады эм уллу кийик жаныуаргъа саналады. Амазонияда тапирлени суу, кёп жагъалада кёрлюксюз, жерде бек тириледиле, сууда да иги жюзе биледиле. Бу жаныуарны бек сейир айырмалыгъы бурунуду (анга баш эрни деп айтыргъа да болады). Ол къысха хоботду. Тапирле хоботла бла чапыракъланы, кырдыкны да иги жулкъадыла. Бу жаныуарланы къырал заповедникледе, зоопарклада да кёрюрге боллукъду. Кеслери да энчиликни сюйген затладыла. Ючден кёбюсюн биригип кёрмезсиз. Тишиси кишисинден эсе уллуракь болады. Ана тапирле бирер бала табадыла эм аланы жарым жыл чакълы бирге ёсдюредиле. Бала тапирлени терилери бек ариуладыла: саргъылдым терисинде таза сары ызла эм сары тамгъала бек ариу кёргюзтедиле аланы.

 Тапирле бир бирлери бла тюйюшмейдиле. Жыртхыч жаныуарлагъа къажау турурча аланы тишлери, мюйюзлери да жокъдула, кеслерин табанлары бла да къоруулаялмайдыла. Ол себепден жыртхычладан къачып кьутулургъа кюрешедиле.

 Дунияны башында бек уллу жилян да Амазонияны агъачларында тюбеучю анакондады. Бу гымма жилянны орта эсеп бла узунлугъу 9 метр болады, ауурлугьу уа - 200 килограммдан аслам. Кеси да уусуз жилянды, эти бек татыулуду, териси да бек багъалыды. Этинден уллу ресторанлада экзотикалы ашла этедиле.

 Амазонияны къанатлыларыдыла сейирлик затла. Аны агъачларында къызыл мор гоацин къанатлыгъа, топпанбаш серимагъа, уллубурун туканнга, уллукёз гурагъа (бу гурала дуния башындан жокъ бола тургъанлай, жангыз да экисинден жангыдан жайылгъандыла эм, асламысында, зоопарклада тюбейдиле), къамабурун колибриге эм кёп башха тюрлю къанатлылагъа, уллу мыллыкчы къушладан башлап, юч грамм  тартхан колибрилеге дери да тюберге боллукъду. Амазонияны агъачларында маймулла (къол аязгъа сыйыннганындан башлап, адамдан эсе иги да уллуларына дери да ) ариу тюрсюнлю кеселкеле, чыпчыкъ губула, уллу ариу гебенекле бек кёпдюле. Попугайла уа сейир этерча кёпдюле эм ариуладыла.

Жыртхыч жаныуарланы араларында бек ариуу уа – ягуарды. Аны ариу териси бек багъалыды.Ол себепден анга уугъа кёпле жюрюйдюле, болсада жашырынлыкъны сюйген ол жаныуарны териси къоллу уа бек аз уучу болады.

Поделиться: