Чепкенден – дарийге дери

Жашауда бек керекли затладан бири къумачды. Аны адам улу кесини бу жерде жашап башлагъанындан бери хайырланады. Бизни миллетде кёп тюрлю къумачланы атлары барды. Алай а, ата-бабаларыбыз малчылыкъ бла кюрешгенлери себепли, аладан бек алгъа бизге жюн къумачны тюрлюлери тёрели болгъандыла дерге жарарыкъды. Бек биринчиден, чепкенлик. Аны сокъгъан тауатны, башха кереклени да атлары сакъланады: аркъау агъач, къоюн агъач, чюйке, кисиуле, чоллакъ, таракъ, талкъы, чулгъаучу таякъ… Керти да, таулада отлагъан къойланы жюнлери жумушакъ болгъанды. Андан таулу тиширыула  жукъа чепкенликле сокъгъандыла. Къой къыркъылыуну заманында ала жюнню чепкенликге, жамычылыкъгъа, кийизликге деп, шынтагы ишлеге деп, алай сайлагъандыла.

Дарийни тюрлюлери уа – жибек, чилле агъачлы къумачла – аблексин, къаназир, къанауат, къутуне, къамгъа, къасап, герхана, атлес, саржа, чамалача… Къытайдан келгендиле. Ол шартны алимле да алай ангылатадыла. Аны Айтхылыкъ Дарий Жол бла байламлы да этедиле.

Къабарты-Малкъарны тау жерлеринде эрттеги ёмюрледен тургъан мекямла неда аланы хурулары бардыла. Баям, ол жерледе къач белгиле тюбегенлери ючюн болур, бирле алагъа килисала дейдиле, бирле кериуан сарайла дейдиле. Сёз ючюн, аланы бир къаууму Огъары Чегемдеди. Аллай ызла Къарачайда да тюбейдиле.

Огъары Чегемдегилени юслеринден 1826 жылда мында болгъан аскер инженер А.Б. Тузов сагъынады жазыуларында. Ол заманлада ол кёрген юч-тёрт мекямда да адамгъа тюбемегенин чертеди алим. Ол сёзлеге бери андан кеч келген, 1883 жылда мында болгъан M. M. Ковалевский бла В. Ф. Миллер да шагъатлыкъ этедиле. Ала «В горских обществах Кабарды» (1884) деген китапларында христиан эсгертмелени юслеринден былай айтадыла: «Ауулдан (Эл-Тюбю) бир къычырым тенгли баргъанлай, къая башында тюз жерде ол жерли ташдан ишленнген къаланы оюлгъан ызы барды. Андан ары битикле (румлу атлауушчукъла) бла кётюрюлсенг, тау дорбуннга келесе. Баям,  ол къарауул жер болгъанды. Ол тауну этегинде да оюлгъан юйлени ызлары сакъланады».

Бу затла дин бла байламлы да болурла, алай а ала уллу дуниядан узакъ кетип ишленнгенлери бла башха оюмла да туудурадыла. Аланы башха магъаналары да барды дейдиле алимле.

Орта ёмюрледе Къытай дарий къумачла бла сатыу-алыу этип тургъанды, аны тасхасын кишиге ачаргъа унамагъанды. Бизни ёмюрге дери да ол дарий къумачларын, доммакъ кюзгюлерин, тиширыу жасаныулагъа керек сыйлы ташланы, фаянс эм фарфор сауутларын да Европагъа тюе кериуанла бла элтгенди. Аланы алтыннга бла кюмюшге сатханды. Айхай да, ол замандагъы болумлагъа кёре, быллай ырысхы бла байламлы узакъгъа созулгъан жолоучулукъ бек къоркъуулу эди. Иран бла Византияны араларында уруш башланнганда, башха амаллары болмай, къытайлыла Европагъа, Каспий тенгизни къыбыла жаны бла ётюп, Кавказны юсю бла эки жол ызлагъандыла. Аны юсюнден архитектор В.И. Кузьмин «Великий шелковый путь на Кавказе» деген китабын жазгъанды. Анда Византияны императору Юстиниан Къытайдан баргъан караванла, Персиягъа кирмей, Шимал Кавказны ауушлары бла барыр ючюн кёп кюч салгъанды деп жазылады. Аны къой, узакъ жолларында ол кериуанчылагъа ол жерни адамларындан болушлукъ болуруна да эс бургъанды. Ма ол себепден, кавказчыланы дин эмда аскер-саясат жаны бла да аны оноууна тюшерлерин излегенди. Алай бла Византияны ахчасына кериуанла баргъан жоллада килисала, башха солуу юйле да ишленнгендиле. Христиан динни жайыуда миссионерле да, сатыу-алыу бла кюрешгенле да бир болгъандыла. Ол дин юйлеге андан-мындан да келгендиле, анда аш, дарман да тапхандыла, тюрлю-тюрлю усталыкълагъа юйреннгендиле, кёпле алайлада орналып да къалгъандыла деп айтылады китапда.

Ол дарий жол XV ёмюрню ортасында тюрклю османла Константинопольну алып, Византияны ойгъунчу ишлегенди. Ма ол заманда тохтагъанды къумачла жюрютген кериуанланы жоллары. Константинополь энди Стамбулду.

Айтхылыкъ дарий жол Кавказны юсю бла баргъанын айтхан археологладан бири ставропольчу Н.А. Охонькоду. Ол сабий заманында Къарачайда Мощевая балка деген жерде эски къабырлада, баям, алтын излегенле атып, дарий халат тапханды. Ол халат бюгюн Эрмитаждады. Ол XIV-XV ёмюрледен къалгъанын белгилегендиле экспертле. Анда археолог дагъыда башха къытай, согдий, иран къумачланы кесеклерин, къытайлы саудюгерчини къабырында уа не сатханы, не алгъаны жазылгъан пергаментни да тапханды. Ол эм башха шартла дарий жолну ызын чертгендиле.

Алай бла бизни халкъыбыз башында айтылгъан дарийлени тюрлюлерин билгенди, жюрютгенди. Артда уа аланы Бухарада этип да башлагъандыла. Сёз ючюн, таулу тиширыула озгъан ёмюрледе къысхан багъалы дарий жаулукъ мухарске чилледен этилгенди.

Гетен а биринчи Эрттегили Румда гетен къаурадан согъулгъанды, башха атлары гюрбеч, жыгъыр. Румлула тюрклюлеге жасакъ аны бла бергендиле. Жюн къумачны бек жукъасы кишмир а Индияда Кашмир шахарда согъулгъанды биринчи. Бизге да андан келгенди. Алгъын сау къыралда да школ сабийле андан этилген мор жыйрыкъчыкъла кийгендиле.

Дагъыда таулула ысхарла, баймёз, сатин, лаудан, башха къумачланы жюрютгендиле.

Ол андан-мындан келтирилген къумачла бек багъалы болгъанлары белгилиди. Халкъыбызда арт заманлагъа дери сыйгъа къумач кесек – жыйрыкълыкъ неда костюмлукъ салыннганы, ынналаны кюбюрлери аладан толу болгъаны да белгилиди. Анамы къарындашы Жансюйланы Апас айтып эшитгенме, ала гитче жашчыкъла болгъанда, Акъ-Топракъ тийрелерине суу боюнуна алтын излегенле келиучу эдиле деп. Ол, кеси тапхан алтын ташны берип, келген саудюгерчиден, мануфактура деп, къумач кесек алгъанын да.

Къумач сыйлы болгъанын нарт сёзлерибиз да айтадыла: «Жибекден – жигибиз, алтындан – жюгюбюз», «Ауругъаннга – кийик саулукъ, жетген къызгъа – чилле жаулукъ», «Аман къатынны хуржунунда гыржыны болур, иги къатынны кюбюрюнде баймёзю болур», «Къатапаны, тюгю тюшсе да, тюбю къалыр», «Иги къумачны журуну да жарайды»… Жомакъларында да айтханды халкъ аны жашаууна жарагъан бу затны юсюнден.