«Тюрлениуле тири барадыла, социал мекямла ишленедиле»

Быйыл Кърым Россейге артха къайтарылгъанлы тогъуз жыл болады. 18 март россейлилеге, жарым айрыкамда жашагъанлагъа да къууанчлы кюннге, керти халкъ  байрамгъа айланнганды, ол тарых тюзлюк тохташдырылгъаныны белгисине бурулгъанды.  Бу къысха статьяда уа 2014 жылда болгъан жумушланы, байрамны белгилеуню тёрелерини, жарым айрыкамда шёндюгю жашауну юслеринден айтыргъа сюебиз.

2014 жыл

Тарыхны юсюнден айтханда, Екатерина Экинчи патчах 1783 жылда Кърымны Россейге къошууну юсюнден манифестни къабыл кёрген эди. Алай бла ол жыл окъуна Херсонесни тийресинде жангы шахарны мурдору салыннганды – Севастопольну.   

Биринчи автономия жарым айрыкамгъа 1802 жылда берилгенди. Совет заманлада 1921 жылда Кърым АССР къуралады, 1946 жылда область даража бериледи. 1954 жылда регионну Украина СССР-ге къошадыла. Алай  бла СССР чачылгъандан сора Кърым Украинаны къауумуна кийирилип къалады.

Болсада, жарым айрыкамда жашагъанла не заманда да Россей жанлы болгъандыла. Украинаны жангы тарыхында башланнган политика къымылдауладан сора уа, Россей Федерация бла жууукълашыу жангы даражагъа кёчеди.   

2014 жылда 11 мартда Кърымны баш совети бла Севастопольну шахар совети регионну  жалынчакъсызлыгъыны юсюнден декларацияны къабыл кёредиле.  Эки кюн аны аллында уа  халкъны арасында референдум бардырылгъанды. Эки соруугъа жууап берирге керек эди: «Кърым Россейге къайтарылып, РФ-ни субъекти болуруна ыразымысыз?» эмда «Кърым Республиканы 1992 жылда Конституциясын жангыртыргъа эмда Украинаны къауумунда болургъа сюемисиз?»  Халкъны 97 проценти Россейге къайтырлары ючюн къол кётюрген эдиле.  Бу ишле бла байламлы артда  къаугъала, даулашла  болгъан эселе да, экспертле   ол оноу тарых, геополитика жаны бла да тюз болгъанын айтадыла.

2014 жылда 18 мартда Москвада Кърымны Россейге къайтарыуну юсюнден келишим къабыл кёрюлгенди.   Федерал Жыйылыу аны тюзге санагъандан сора уа, документ 21 мартда кючюне киргенди. 2015 жылда республиканы Къырал советни байрамланы бла тарых магъаналы кюнлени юслеринден законнга тюзетиуле кийирип, 18 мартны Кърым  Россейге къайтарылгъан кюнню байрамы болгъаны тохташдырылгъанды.

Айбат жерле

Мени таныш тиширыуум юйюрю бла Кърымгъа бу тарых магъаналы жумушла баргъан кезиуде кёчгенди. Ол атын, тукъумун жашырын этерими тилегенди, иши бла байламлы. Ол жыл окъуна аны бла жарым айрыкамны жашауунда тюрлениулени, жамауатны арасында  къаллай оюмла жюрюгенлерини юсюнден ушакъ этген эдик. Болсада кёп заман озгъандан, дунияда болум тюрленнгенден сора, Кърымда болумну билир мурат бла аны  бла жангыдан сёлешгенме.

- Жерни башында бир къырал, жер да туугъан журтум, жюрегимден сюйген Къабарты-Малкъарны  алышаллыкъ тюйюлдю. Болсада Кърымда жашаугъа да юйреннгенме, тюзелгенме, нёгерлерими санына да къошулгъанды. Алагъа  Къабарты-Малкъарны, Элбрусну, Чегем чучхурланы, Чирик кёлню, башха айбат жерлерибизни юслеринден айтама, кёплери хапарларыма сукъланып, Къабарты-Малкъаргъа барыргъа сюйгенлерин билдиредиле,-дейди мени ушакъ нёгерим.

Кърым бурун заманладан бери кесини бай тарыхы,  айбат табийгъаты бла айтылып келгенди. Анда  158 табийгъат эсгертме бла заповедник бардыла. Бахчисарай дворец, Феодосияда генуэз къала, Карадаг заповедник, «Ласточкино гнездо» эм кёп башха эсгертмелени, килисаланы, межгитлени  юслеринден билмеген адам болмаз. Кърымны юг жанында дворецле бир бири ызындан а тюз минчакълача тизилгендиле: Массандровский, Воронцовский, Юсуповланы дворецлери, Дюльбер … Бир сёз бла айтханда, Кърым сейир архитектураны эм табийгъат жерлени  хазнасыды. Мындагъы чучхурла, карст дорбунла, менгирле, долменле, агъачла, таула да адам кёзюн алмазча сейирдиле. 

Украина Кърымгъа учуз курортхача къарагъанды – кеслери солуп, алай объектлени тап халгъа келтирирге уа ахча бёлюрге ашыкъмагъанды. Бюгюнлюкде бу жаны бла тюрлениуле уллудула. Мени нёгерими айтханына кёре, тогъуз жылны ичинде ол юйюрю бла жарым айрыкамны тарых, табийгъат магъаналы жерлерини асламында болгъанды: Ялтада, Севастопольда, Алуштада, Симферопольда,   Бахчисарайда,  Тарханкутда, башха жерледе. «Ливадия, Масандра, Воронцов  дворецлени юслеринден эшитмеген адам болмаз. Ала бек сейирдиле.   Бютюнда Ялтада Никитин атлы терек бахчаны, «Новый Иерусалим» маршрутну сюйгенме, Джур-Джур чучхурла да сейирдиле. Демерджи-яйлагъа, башхача айтханда, таугъа жаяу баргъанбыз - аны бийиклиги 1,3 минг метрге жетеди, маршрутуну узунлугъу уа 23 киломертди. Кърымны айбат жерлерини юслеринден жазгъан статьяла белгиленип, жаш, къыз да  Артекге путёвкала бла саугъаланнгандыла»,-дейди ол.   

Аны айтханына кёре, бюгюнлюкде жарым айрыкамда инфраструктура тюрлениуле тири бардырыладыла.  Ал кезиуде ток болмай, адамла къыйналгъан эселе, бюгюнлюкде ол кемчилик жокъду. Социал, коммерциялы объектле ишленедиле, орамла жангыртыладыла, Къара тенгизни жагъасында шёндюгю излемлеге келишген болумла къураладыла. «Ма бюгюн жангы набережныйде айланып келебиз, бек ариу, сейир болгъанды. Россейге къажау санкцияла кийирилмеселе, айбатландырыу жумушла бютюнда тири бардырыллыкъларын  адамла иги ангылайдыла»,-дейди ол.

Шёндюгю болум

Шёндюгю болумланы юслеринден да сурагъанма танышымдан-кърымчыланы Украина бла байламлы жумушланы, энчи аскерчи операцияны юслеринден оюмларын билир мурат бла.  «Хар жердеча, мында да адамла кёп тюрлюдюле – ыразы болгъанла, къуруда аманлыкъланы, кемчиликлени излегенле, жукъ да этерге сюймегенле да бардыла. Болсада кърымчыла  Россейде жашагъанларына ыразыдыла,  РФ-ге  къайтыр жанлы къол кётюргенлерин айтадыла. Энчи аскерчи операцияны да къабыл кёредиле. Хар жердеча, бизге да мобилизациядан къачханла болгъандыла, асламы Къазахстаннга. Алай бюгюнлюкде кёплери къайтхандыла. Кърым Украинагъа къайтырын сакълагъанла да бардыла дейдиле, алай мен аллайлагъа тюбемегенме»,-дейди мени ушакъ нёгерим. 

Аны айтханына кёре, кърымчыла  ачыкъ, жарыкъ кёллю, къонакъбай адамладыла, ала байрамланы, къууанчланы бек сюедиле. 18 мартда уа шахарлада тюрлю-тюрлю жумушла болуучудула, статьябызны жигити юйюрю бла алагъа  тири къатышыучуду. «Быйыл къаллай къууанч жумушла боллукъларын билмейме, алай байрам жарыкъ халда ётеди,  халкъ анга сюйюп къатышады. Онг болса, биз да барыргъа деп турабыз»,-дейди ушагъыбызын ахырында ол.

Тикаланы Фатима.
Поделиться: