Малкъар бла Азия жюреклерине бирча сыйыннганла

Биз, кеси жерибизде туугъанла, ёсгенле окъуна Азияны бек сюебиз. Нек? Ол аталарыбызны – аналарыбызны, ынналарыбызны – аппаларыбызны да онюч   кёчгюнчюлюк жыл кечиндиргенди. Биз, кёчюрюлген тёлюню сабийлери, гитче заманыбызда къуруда Азияны юсюнден  хапарла эшитгенлей ёсгенбиз. Абайны китапларын бек сыйлы жерде тутуучу эдиле таматала. Артда Москвада журналистлени жыйылыуларына баргъанымда, Абайны эсгертмесин кёргенимде, алай къууаннган эдим: кёчюрюлген таулула сюйген – окъугъан жазыучугъа уллу Россей аллай сый бергенине.

Халкъыбызны ашына–суууна къарасакъ, Азияны ызларын эслерикбиз. Сёз ючюн, палауну узбек къоншула къалай этгенлерин кёпле эслеринде тутадыла. Бюгюнлюкде да узбек, къазах тиллени билген адамгъа тюбеселе, къууанып ушакъ бардырадыла. Кёчгюнчюле сау къадарларында Азияны унутурукъ тюйюлдюле. Аланы сабийлери да биледиле: ол узакъ жерле аталарыны – аналарыны жюреклеринде бек сыйлы жерни аладыла. 

Белгили жазыучу Олжас Сулейменов бир интервьюсунда: «Азия кёп халкъланы сакълагъан, жапсаргъан, кюч берген жерди. Сёзсюз, кёчгюнчюлюклени эркинликлери сыйырылып, ала чексиз зарауатлыкъ сынагъандыла. Алай аны бла бирге, законсузлукъ ишледен сора кеслерине келирге, гунч болуп кетмезге Азияны жери болушханды», - деген эди. Педагогика илмуланы доктору Байчеккуланы Нина: «Бусагъатда Россейде къара ишге сюелген узбеклени, къыргъызланы, къазакъланы учуз этип сёлешселе, бек сейир этеме. Урушну кезиуюнде тиширыуланы, къартланы, сабийлени эвакуация Азиягъа элтгендиле. Ол заманда  кёплени жашауларын сакълагъан жерни ёз адамлары энди сыйсыз къалай болуп къалдыла? Алагъа «тышындан келгенле» деп Москвада эм башха шахарлада къалай айта болурла, тиллери бурулуп? Болгъан ишлени къалай унутхандыла?» - дегенди.  Махийланы  Азиза да Малкъарны  бла Къыргъызстанны бирча сюйгенледенди. Нальчикде Миллет библиотекада библиограф болуп ишлейди. Ол Къыргъызстандан бери 1990 жылда келгенди. Анда жууукълары къалгъандыла. Къадар… Жыл сайын  ол жол кёллю болады: туугъан жерине  адамларын  кёрюрге. «Мында  Къыргъызстаннга,  анда уа Малкъаргъа  тансыкъ болама. Мен сабийлигимден башлап бизни нек кёчюргенлерин билирге сюе эдим. Школ жылларымда окъуна ангылай эдим: мени сорууума  толу жууап китапханалада, архивледе излерге керекди. Аны себепли Москвада культура институтну «библиотека иш» факультетине киреме. Анда юч курс окъугъанымдан сора Къыргъызстанда педагогика институтха биягъы «библиотека иш» факультетге келип,  анда диплом алама. Азияда библиотекачыланы асламысы эр кишиледиле,  башчылары  уа белгили адамла», - дейди Азиза.

Халкъны тарыхын билирге итиниую китапла юйюне келтиргенди аны. Сайлаууна  сокъуранмайды. Библиотекада   кёп жангы зат биледи хар кюнден. Библиотекачыны иши артистникине ушайды: кюн сайын, сахнадача, халкъны  аллына чыгъады.  Азиза бош заманы аз болгъанына да къарамай, жыйырмадан да кёп адамгъа реабилитация къагъытларын алгъанды. «Бюгюнлюкде Къыргъызстанда беш минг чакълы бир таулу жашайды. Ала Ата журтларына  1957 жылда нек къайтмагъандыла? Хар бирини хапары  энчиди. Араларында  ёксюзле кёпдюле. Мени алагъа жаным ауруйду. Анда бла бизде  жашау башха тюрлюдю. Анда юйюн сатхан мында аллай алаллыкъ тюйюлдю. Эки  субъектни араларында бу адамлагъа болушургъа къырал программа болса эди, ала сюйюп да кёчерик эдиле бери», - дейди Азиза.

Таулу аппала бла ыннала  реабилитацияны юсюнден закон чыкъгъанда къууаннган эдиле, аны кёрмей, ол дуниягъа кетгенле азап чекгендиле, тюзлюкню жарыгъын а кёралмагъандыла. Азиза таныгъан бир аппа,  реабилитация къагъытын къолуна алгъандан сора: «Энди къоркъмайма мен ёлюрме деп. Сабийлерими,  туудукъларымы алларында тазаландым»,-деген эди. Азиза Къыргъызстаннга  реабилтация къагъытланы элтгенинде, жюреги  къууанчдан толу  эди.

 «Хар адамны атындан заявление жазып, аны бла бирге ким кёчюрюлгенин белгилерге керек  эди. Бу ишде манга  Холамда устаз болуп тургъан Кючмезланы Сютюй эм радиода  диктор болуп ишлеген Рахайланы Фатимат, жаннетли болсун, болушхан эдиле. Билемисиз, не учреждениягъа  барсанг да, бир халал адамгъа тюбемей къалмайса, кёпдюле дунияда игиле. МВД-да ол кезиуде А.Кармов ишлей эди. Ол да манга болушханды», - дейди ол.

Ол бу жумушла бла нек кюрешгенин биледи эм ачыкъ айтады: таулу болгъаны кесини миллетини адамларына болушургъа борч салады. «Мен таулума. Халкъымы адамларыны жюреклеринде ырахатлыкъ болур ючюн, къолумдан келгенни эталгъан эсем,  ыразыма.Жыл сайын поездде Къыргъызстаннга  баргъанымда, жолда кёп хапар эшитирге тюшеди. Проводник Акъжолов (тукъуму ишине келишеди да!) бир къарачайлы суратчыны юсюнден айтханды. Ол ары  жюрюгенлей турады, хар жолдан башха станцияда тюшеди да, аулакълада  айланады. Нек? Халкъыны  тарыхы, жууукъ адамларыны  къабырлары аны ары тартханлай турлукъдула. Ой, Къыргъызстан  къаллай сейир жерди, аны  айтып ангылаталлыкъ  тюйюлме. Къыргъызлыла  философла болуп тууадыла. Мени бир танышымы бир талай кафеси барды. Ол байрым ингирде адамлагъа  ашны хакъсыз береди. Мен анга сейир этгенимде: «Азиза, мен бермесем, Къудай да берлик тюйюлдю манга»,-деген эди. Жюреклери тар тюйюлдю къыргъызлыланы, битеу дунияны  да сыйындыраладыла ала ары. Сёз  ючюн,  бизде детдомдан сабий алып ёсдюргенле аздыла, ала уа кеслерин бир уллу жигитлик этген сунадыла. Аланы арасында уа атылгъан балаланы юйлерине алып, кеслерине жаш, къыз этип ёсдюргенле кёпдюле», - дейди Азиза.

Дагъыда ушакъ нёгерими  сейир этдирген зат: къыргъызлыла къуллукъчугъа  да, бош адамгъа да  бир кибик хурмет бередиле. Къонакъны сыйларгъа  бек сюедиле, берекетлери, мюлклери да барды. Гыржынны атмайдыла. «Кёзюм бла кёп кере кёрген затым: хант столда  жабыудан ынна гыржын ургуланы  къол аязына жыйып къабады», - дейди ушакъ нёгерим. Ол  хар Къыргъызстанда  болгъан кезиуюнде газетлени редакцияларына материалларын  элтип барса, къыргъызлы журналистле  таныш  таулуларыны  юсюнден бир иги хапар айтмай къоймагъандыла.Шимал  Кавказны кёчюрюлген халкъларыны юслеринден сейирлик  китап жазгъанды тарых илмуланы доктору Усбакъун Бегалиев. Жарсыугъа, ол ауушханды, жаннетли болсун.   Аны сабийлиги Тюп районда, Ысык-Кёлде озгъан эди, таулу сабийчикле бла бирге. Китабында Бегалиев таулуланы  бла къыргъызлыланы адетлерин - тёрелерин тенглешдире, бир кибик кёп затла табады.

Токъсанынчы жыллада Бегалиев Къыргъызстанда  жашагъан хар къарачайлы, малкъарлы  юйюрде болгъанды, аланы эсгериулерин жазып алгъанды. Ол китабында: «Не сейир, таулула кёчгюнчюлюкню сынагъанлыкъгъа, жюреклери къатмагъанды,  огъурсузла тюйюлдюле. Миллетине къарамай, кимге да  болушургъа хазырдыла»,-деп жазады.

Азияда битеу таулула жашагъан жерледе бизни миллетни юсюнден  жаланда  ыспас, ариу   сёзле эшитирге боллукъду. Азиза да  Ысык-Кёлде  жашагъанды. «Бизни школда таулуладан иги окъугъан жокъ эди. Ангылай эдик: биз атыбызны  иги бла айтдырыргъа керекбиз. Ишде да алай – алчыла биз эдик. Иш а бек  къыйын эди: опиум шарх-шарх  ёсдюре эдиле. Ол биразчыкъ айныгъанлай, аны артыкъ ёсгенин къол бла кетере эдиле, тёрт аякъланып. Сора кёкюрекге жете башласа, шарх-шархны башчыкъларын бичакъ бла кесе эдиле, андан чыкъгъан сют клейча бир зат болса, аны жыя эдиле. Болмагъанча  къыйын эди бу иш! Алай бизни  адамларыбыз хорлатмай эдиле. Биз да таматаладан артха  къалмагъанбыз», - деп эсгереди  Махийланы къызлары.

 Ысык – Кёлсюз да жашаяллыкъ тюйюлдю Азиза. Алай библиотекачыны танымагъан, орамда окъуна аны бла саламлашмагъан хазна адам жокъду.  Бизни кёпдюле аллай адамларыбыз:  Малкъар  бла Азия жюреклерине бирча  сыйыннган.

Байсыланы Марзият.
Поделиться: