Кёчгюнчюлюкде таулула атларын иги бла айтдыргъандыла

Бу кюнледе малкъар халкъ туугъан жеринден Къазахстаннга бла Орта Азиягъа зор бла кёчюрюлгенли 79 жыл болады. Аны бла байламлы Т.Мальбахов атлы Миллет библиотеканы баш специалисти Махийланы Азиза жибергени  материалны басмалайбыз.

Уллу Ата журт урушну заманында кюйюсюз зорлукъ – кёчгюнчюлюк сынагъан халкъланы юслеринден Къыргъызстанны ара шахары Бишкекде китап чыкъгъанын эшите-эшите тургъанма. Ол ишни башха миллетлени адамлары – Д.Кызаева, Т.Даценко, С.Бегалиева этгенлери уа бютюнда сейир эди манга. Кеси акъылымда алагъа да уллу ыспас этип, жашай турдум. Китапны жазгъан адамлагъа тюберге кереклими уа бир кюнде да эсимден кетермегенме. Къауум жыл мындан алгъа Къыргъызстаннга баргъанымда, ол муратым толду. «Архивные документы свидетельствуют. Депортированные народы в Кыргызстане» деген китапны авторларындан бирлери бла – Савакун Бегалиев  бла тюбешдим Бишкек шахарда. Аны бла ушагъымы юсюнден хапар айтырыкъма артдаракъда.

Китапда таулуланы юслеринден да тынгылы хапар айтылады. Къыйынлыкъгъа чыдамлыкъларына, адамлыкъларына, иш кёллюлюклерине энчи эс бурулады анда. Кёплеге белгили болмагъан шартла юлгюге келтириледиле: китапда ат башындан айтылгъан оюм, хапар жокъдула, авторла архив материалланы бек тынгылы хайырланнгандыла. Белгилисича жыйырманчы ёмюрню сексенинчи жылларыны экинчи жарымына дери СССР-де кёчгюнчюлюкню сынагъан халкъланы юслеринден ачыкъ хапар айтыргъа, жазаргъа эркин тюйюл эдик. Аны себепли алай кёп адам билмей эди бу адамсызлыкъны – кеси халкъына кеси къол кётюрген къырал башчыны кюйсюзлюк ишини шартын.

А.Приставкин «Ночевала тучка золотая» деген повестин, С. Липкинни «Декада» атлы китабы басмаланнгандан сора ачылгъанды кёчгюнчюлюкню юсюнден тюз хапар айтыргъа жол, дерге боллукъбуз. Ол кёплени оюмларыды. Кёчгюнчюлюк сынагъан халкъланы юслеринден Къыргъызстанны тарыхында да хазна жукъ айтылмагъанды сексенинчи жылланы ахырына дери. Уллу Ата журт урушну заманында уа жаланда Шимал Кавказдан окъуна Къыргъыз республикагъа 100 мингден артыкъ адам кёчюрюлгенди. Озгъан ёмюрде 80-чи жылланы ахырында «Литературный Къыргъызстан» деген журналда «Кёп миллетли Къыргъызстан» деген ат бла басмаланнган статьяда ачыкъланнганды ол шарт да. Ол статьяда кёчгюнчюлюк сынагъан халкъланы юслеринден тынгылы шартла юлгюге келтирилген эдиле. Аны автору кеси кёрген затланы, кёпле бла этген ушакъларын оюмлу хайырланып, ким да сюйюп окъурча – тарых магъаналы статья жазгъаныны юсюнден «Архивные документы свидетельствуют» деген китапда Бегалиевни къаууму жюрек ыразылыкъларын билдирип хапар айтадыла. Бу тарых магъаналы чыгъарма къарачайлыланы, чеченлилени, ингушлуланы, малкъарлыланы, гюржюден кёчюрюлген тюрклюлени – месхетинлилени, курдлуланы, хемшилилени юслеринденди.

Китапны окъусанг, аны жазгъан адамла бу биз атларын сагъыннган миллетлени келе келген жашау жолларындан, адет-тёрелеринден быллай бир шартны къайдан билип жазгъандыла  деген оюмгъа келмей къалмайса. Бюгюнлюкде да анда жашап тургъан адамлагъа – кёчгюнчюлюкню сынагъан миллетлени келечилерини жашауларына, ишлерине да энчи эс бурулады китапда. Ала къыйын кюнлеринде келип тюшген жерлерин энди ёз жерлерине санап тохтагъандыла. Ол шартны юсюнден да, кёчгюнчюлюкню жылларында Къыргъызстанда жашагъан – атлары кенг белгили адамларыбызны юслеринден да тынгылы айтылады китапда. Сёз ючюн Къайсын Кулиевни, билимлерине кёпле сукъланнган алимлени – У.Б.Алиевни, Д.Д. Мальсаговну, Б.Кубаевны, А.И.Боташевни, колхозну председатели болуп ишлеп тургъан Къ.Хубиевни, къырал къуллукъчу Б.Х.Гогаевни эм кёп башхаланы атларына энчи эс бургъандыла авторла.

Башда атлары айтылгъан халкъланы туугъан жерлеринден кёчюрюлгенлерини сылтауун да ачыкълайдыла «Архивные документы свидетельствуют» деген китапны жазгъанла. Кёчгюнчюле немисли аскерле Шимал Кавказны къолгъа этген заманда алагъа къуллукъ этгендиле деп, ётюрюк хапарны жайгъандыла бериячыла, къырал башчыла да алагъа ийнаннгандыла, деп жазылады китапда. Мында мен алгъадан билмеген, кимни да сагъыш этдирлик шартла бардыла. Кёчгюнчюлени бырнак этип, жашаудан тюнгюлюрге жетдирип тургъан жер-жерли оноучула болгъандыла. Аллайла кимле болгъанлары, кёчгюнчюлеге къаллай къыйынлыкъла жетдиргенлери жазылады.  Ангылаймысыз, мен, Къыргъызстанда туууп ёсген адам, ол тюрлю хапарланы бирледен эшитсем, чыртда ийнанырыкъ тюйюл эдим. Жашагъан, окъугъан, ишлеген жерлеримде жангыз бир къыргъызладан жангыз бир учхара сёз эшитмегенме. Мени бек жууукъ адамларым бусагъатда да анда жашайдыла. Къууанчда, бушууда да ала къыргъызлыла бла биргедиле, – къарындаш, эгеч кибик татлы турадыла.

Баргъаны боллукъду.