Адабият тилибизни хазнасындан

Баргъан ызы, тинтиу жолу болгъан къаллай ил­му да терминсиз къалмайды. Илму, тамыр жайып, айный баргъаны къадар, аны терминлери, байыгъып, кёзге кёрюнедиле. Хар илмуну кесине кёре терминлерин тинтип, бир ызгъа тизип, сёзлюк жарашдырыуну магъанасы бек уллуду. Алай, не медет, бизде алыкъа аллай сёзлюкле жокъдула. Аны себепли, Жулабланы Юзейирни ишлерине кёре хазырлап, шаркъ къыралланы тиллеринден бизни тилибизге алыкъа толу сингип да бошамагъан бир къауум терминни окъуучулагъа ангылатыр мурат этебиз.

Аруз. Бу сёзню арап тилде бир ненча магъанасы барды. 1. Чатырны тёр агъачы. 2. Эмилик тюе. 3. Бейит назмуну биринчи кесеги. Арап, парсы адабиятлада аруз деп назму ёлчемге, узун, къысха бёлюмлю назму тизгинлени алышынып келиулерине да айтадыла. Аруз ёлчем XX ёмюрге дери азербайджан, таджик, тюркмен, юзбек поэзиялада хайырланылып тургъанды.

Тюрк тилли миллетлени поэзияларында биринчи жазылгъан поэма (1069) Юсюп Хас Хаджиб Баласагъунини «Къудаткъу билиги» эди. Ол XI ёмюрде Къашхар шахарда жазылгъанды. Орта ёмюрледе аруз ёлчем тюрк поэзияда бармакъ деген жорукъну орнуна жюрютюле башлайды. Алишер Навои, Махтумкули, Фуркат, К. Мукуми, ала кибик башха назмучуланы чыгъармалары да аруз ёлчем бла жазылгъандыла. Аруз 19 тюрлюдю. Фирдоусини «Шахнамасыны» жазылыу ызы аурузну нуткариб деген бир тюрлюсюдю. Юсюп Хас Хаджиб Баласагъунини «Къудаткъу билиги» да арузну менсеуи деген ёлчеми бла жазылгъанды. «Къудаткъу биликден» бир юлгю келтирейик:

Билип сёзлагъан сёз билиликка санур,

Биликеиз сёзю башына еюр.

Огъуш сёзде артукъ асыгъ кёрмедим,

Яна сёлашмышда асыгъ болмадым.

Байит. Бек алгъа «байит» деген сёз арапча чатыр деген магъананы тутханды. Гъазал, дастан, мухаммас кёбюсюнде бейит форма бла жазыладыла. Тюрк тилли, халкъланы парсы, арап халкъланы поэзияларында да бир-бирде рифмасы келишмеген эки тизгинли назмугъа бейит дейдиле.

Ал-манах. Бу сёз арап тилде тобукъ бюгюучю, тобукъланыучу жер, кериуан тохтагъан, тюеле солуу алыучу жер деген магъанада жюрюгенди. XIV-XV ёмюрледе кюнню, айны чыкъгъанларындан, батханларындан хапар билдирген орузламагъа аль­манах дегендиле. XVI ёмюрде астрономия календарьлагъа жыл сайын къошакъ халда хапарла, чам назмула кийириу тёре бар эди. Артда уа суратлау адабият чыгъармаланы жыйымдыкъларына аль­манах дегендиле. Пушкинни заманында Москва, Пе­тербург шахарлада аллай альманахла кёп болгъан­дыла.

Аят. Арап тилде бу сёзню юч магъанасы барды: сейирлик, кёз байлаучу, белги, Къуранда сураланы энчи-энчи бёлюмлери да аятладыла. Европалыла бла оруслула «аят» деген сёзню «назму» деген сёзнюча ангылайдыла. Ол алай тюйюлдю. Аятладан сурала къураладыла. Аят деген термин къазакълыланы прозаларында, поэзияларында да тюбейди.

Дастан. Бу парсы сёздю. Буруннгулу батырланы юслеринден жырладан, назмуладан, поэмаладан къуралгъан китапха алай айтадыла. Таурухладан, хапарладан да къуралады дастан. Кёбюсюнде дастан къара сёз бла назмула къатыш жазылады.

Аны бла байламлы Тахир бла Зухрадан бир юлгю:

- Мен дунияда сенден ёзгени, не башха къызны сюйсем, муратыма жетмейим, - деди Тахир. Зухра, аны эшитгенлей:

- Атам мени сенден башхагъа береме десе, кесими халек этерме, - деди.

Алай айтып, ала бир бирлерине къаты сёз бергенден сора, Зухра былай таралады:

«Тахир, къашларынг – къара,

Этдинг мени ауара.

Къайытмам бу сёзюмден,

Ёлсем да – жокъду чара».

Дастан эки тюрлю амал бла жазылады, жети-сегиз жикли назму тизгинле бла. Лейла бла Межнун, «Хосров бла Ширин», Фирдоусини Шахнамасыны энчи башлары да дастаннга саналадыла.

Малкъар адабиятда окъуучула Кязимни шаркъ поэзияны юлгюсю бла жазылгъан чыгъармасын - «Тахир бла Зухраны» окъуйдула. «Юсюп бла Зулейханы», «Лейла бла Межнунну» да биледиле. Бу ёлюмсюз чыгъармала бирси назмучулагъа поэмала жазаргъа да себеплик этгендиле.

Гъазал – газел (арап) – юч не да эки бейит. Пар­сы-таджик поэзияда ол кёп тюбейди. Газеллени кё­бюсюнде тиширыугъа сюймеклик сезим айтылады. Алишер Навои газел назму къурауну устасына саналады.

Газелге бек алгъа мурдор салгъан а айтхылыкъ Хафиз болгъанды. Ол XIV ёмюрде жашагъанды. Къарачай-малкъар поэзияда газел назмула Кязим­ни жазгъанларында да тюбейдиле. Къалабекланы Солтан-Хамитге этген жырында аллай амалны хайырланнганды Кязим:

Эй мубарик Солтан-Хамит, адамланы сабыры,

Жаннет болсун, Я Аллаху, аны жатхан къабыры.

Титирерле аны ючюн тауладагъы терекле,

Дууа этерле къалмай анга жети кёкде мёлекле.

Диуан – диван – тюрк тилли халкъланы адабиятларыны эрттеги поэзияларында къол жазма халда сакъланнган жыйымдыкъ. Ары бир неда бир къауум адамны чыгъармалары киредиле.

Чыгъышны белгили назмучуларында бир неда бир къауум диван барды. Сёз ючюн, Алишер Навоини  «Чар диуаны» сау дунияны тёрт энчи темасыды: «Сабий кезиуню базарлары», «Жаш заманымы маржанлары». «Орта жыл санны ажайыплары», «Къартлыкъны магъаналы кенгешлери». Батыш къыралланы адабиятларында Гётени «Батыш-чыгъыш диваны» да аллай чыгъармаладанды.