Акъылы, иши бла да айырмалы

Кёп жыл мындан алгъа эшитген эдим бир малкъарлы акъсакъалдан: «Бизни ауузда Айдаболланы Азнордан акъыллы адам чыкъмагъанды»,-деп. Ол аны бла энчи шагъырей болмагъанды. Таныгъан да этмегенди. Халкъда жюрюген хапаргъа кёре айтханды. Ушагъыбызда эсде къалгъан аны бир къауум акъыл сёзюн да эсгерген эди.

Малкъарда сабий тууса, Азнорча киши болсун деп айтхандыла алгъышлада.

Алай не иги болсанг да, уллу элде, кёп адам жашагъан жерде, санга ыразы болмагъанла,  сюймегенле,  зарланнганла табыладыла. Бирле жашау къолайынга сукъланып, башхалары уа - элде жюрюген деберинге. Аны ёлтюрюрге излегенле окъуна табылгъандыла.

Айдабол улу къауум жылны Огъары Малкъарда элни старшинасы эди. Андан сора жети жыл Къарачай элде Хасауутда.

Архивде табылгъан къагъытлагъа кёре, Азнорну атасы Миболат 1842-1846 жыллада орус аскерде къуллукъ этген офицерлени тизмесинде барды. Дагъыда бир архив къагъытда былай жазылады: «Биз акъылбалыкъ болгъунчу 300 сомгъа сатхан Къош-Тюбю-Сабан жерибизни къайтартырыгъызны тилейме. Заурбек алыкъа акъылбалыкъ тюйюлдю».

Заурбек Азнорну кичи къарындашы эди. Была Къоспартыда жашагъандыла. Уллу мюлк да жайгъандыла. Кёп жайлыкълары, биченликлери да бар эди. Онтогъузунчу ёмюрню экинчи жарымында къулларын азат этген бийлеге жамауат жерледен юлюш бёлгендиле. 1905 жылда жазылгъан къагъытха кёре, Азнорну ыстауат тууары, къойлары, жылкъысы да болгъанды. Андан сора да - 4500 десятин жери. Къобан областьда Баталпашинскде уа – 100 десятини. Аны уа Учкъуландан Байчорланы Келеметге ортакъгъа бергенди.

Онтогъузунчу ёмюрню экинчи жарымында уа узакъ тау эллеге арба жолла ишлеп тебирейдиле. Ол санда Огъары Малкъаргъа да. Алгъын Чирик кёлню тийресинден жол Огъары Малкъаргъа кюнлюм бет бла бара эди, Малкъар черекни сол жаны бла. Бюгюнлюкде да бир-бир жерледе аны эски ызы сакъланнганды. Таулула не заманда да жол ишлеуде кюнлюм бетни сайлагъандыла. Ол терк къургъакъсыгъаны бла байламлы болур.

Алгъа эски жолну кенгертирге деп оноу этиледи. Элни старшинасы Айдабол улу аны унамагъанды. Чегет жаны бла этигиз дегенди. Ол аны алай нек айтхан болур эди? Улоу жюрюрча жол ачылса, элими тыш адамла басарла деп къоркъуп. Чегет жанында уа къаяны тешерге керек эди. Аны къыйынлыгъын эсге алып, къурулушчула ишни башламазла деп умут этген эди.

Болсада иш жеринден тебеди. Заказчысы, подрядчы да табыладыла. Жыйырма беш бригада болуп алты жюзден артыкъ адам жолну къурулушун башлайдыла. Къаяланы чачдырыргъа  ушкок от керек эди. Аны алыргъа Малкъар обществону старшинасы  Айдаболланы Азнор аскер складлагъа къарындашы Заурбекни жибергенини юсюнден архивде къагъыт сакъланнганды.

Ол заманда эллеге старшиналаны юч жылгъа сайлагъандыла. Азнор а бир бири ызындан эки кере айырылгъанды. Тау эллени бек уллусуна аллай бир заманны башчылыкъ этген алай тынч тюйюл эди. Андан сора да бар эдиле Малкъар ауузунда белгили кишиле. Болсада адамланы асламы аны жанлы боладыла.

1891 жылда Нальчик округну начальнигине жолну къурулушуна 500 пуд ушкок от алгъаныны, аны ючюн подручикге Хорлампий Муратовха 303 сом бла 89 капек берилгенини юсюнден Азнорну къагъыты архивдеди.

Айдабол улу бла байламлы анда дагъыда къагъытла бардыла. Аладан биринде былай жазылады: «1909 жылда 9 мартда Терк областьны начальниги князь Орбелианийни буйругъу бла Айдаболланы  Азнор къуллугъундан эркин этиледи».

Дагъыда бир къагъытны хапарын айтайыкъ. Аны Къарачай эл Хасауутну старшинасы Жерештиланы Эдик Терк областьны начальнигине жазады. Анда былай айтылады: «Айдаболланы Азнор бизни жерлде жети жыл старшина болгъанды, кёп ахшылыкъ этгенди. 3602 десятин жер да къошдургъанды. Уручулукъну ахыры бла къурутханды. Аны хайырындан эллилени къолайлары ёсгенди. Мындан арысында да элибизде къалырын тилегенбиз. Адамланы ыразы этип, ахшы ишлегени ючюн, анга махтау бериригизни тилейбиз».

Хасауут Кисловодск тийресинде къарачай элди. Ол заманда анда эки жюз юй болгъанды, заманнга кёре гитче  эл тюйюл эди. Адамла да сый берип, Азнор анда ишлеп тургъанды. Малкъаргъа къайтханыны юсюнден быллай хапар жюрюйдю.

Малкъарда хал осал жанына тюрленип башлайды. Байла-бийле бла жарлы халкъны арасында  къаугъала чыгъа тебирейдиле. Ол заманда битеу къыралда да алай эди. 1905 жылда Петербургда мамыр демонстрацияны патчах аскерле къырадыла. Аны хапары бу тийрелеге да жетеди. Элде мамырлыкъны  сакълар ючюн, хурметли акъсакъалланы бир къаууму Хасауутха барып, Азнорну Малкъаргъа чакъырадыла.

1909 жылда 20 ноябрьде Азнор Малкъар жамауатха жангыдан старшина болуп айырылады. Ол жыл бийле бийлеген жамауат жерледен жарлылагъа юлеширге акъылы бар эди. Аны юсюнден 1909 жылда Малкъар жамауатны атындан Иттийланы Шавай жазгъанды. Жарсыугъа кёп бармай Азнор къаты ауруйду. Ёзенде бийлени жыйылыуу болгъанда, къайсысы эсе да анга уу ичирген хапар жюрюйддю. Сёз айт деп боза аякъны бередиле да, аны ичип бошагъанлай окъуна хали тюрленнген эди. «Ай антсызла»,-деп алайдан чыгъып кетеди. Андан сора кёп ауруп къыйналып турады ишин да къойгъанды. 1915 жылда 24 апрельде ауушханды. Хасауутчула аны ахшылыгъын унутмагъандыла. Ол ёлюп кетгинчи  малдан, мирзеуден да анга юлюш келтиргендиле.

Юйюрюню юсюнден айтханда уа, Азнорну юй бийчеси Амырханланы Шеша эди. Аланы юч жашлары бла тёрт къызлары болгъанды: Къумукъ, Мухтарбий (Таттыука), Науруз,  Наибхан, Саният, Сафият, Майрусхан.