Деменгили къауумдан эди ол

Алгъаракълада юйде анабыз сакълаучу «Заман» газетни номерлерине жангыдан къарагъанымда, аланы арасында 2001 жылда тёртюнчю сентябрьде басмаланнганы къолума тюшеди. Аны газетибизге къалай эсе да бир энчи сюймеклиги, хурмети бар эди. Ол сезимин ангылатырча сёз тапхан окъуна къыйынды. Алай бла, бу къолума алгъан номериме эс буруп, сейир этеме. Газетни жетинчи бетиндеги суратны эслегенимде уа, анам аны нек букъдуруп къойгъанын да ангылайма. Ангыламай а – мында аны ата къарындашы Бёзюланы Ахияны сураты басмаланыпды.

Угъай, материал аны юсюнден тюйюлдю. Алай эсе да, КъМР-ни сыйлы журналисти Текуланы Жамал жазгъан «Къадаргъа мадар жокъду» деген очеркде (ол а Баккуланы Къаншауну юсюнденди) аны сураты барды. Андан сора да, автор Баккуланы Къаншауну Нальчикде окъуу городокга кирип, анда билим алгъаныны юсюнден хапарлай, аны бла бирге ол кезиуде окъугъанланы да (ала уа биринчи къауум болгъандыла) атларын сагъынады. Аланы санында уа Улбашланы Исмайыл, Аппайланы Аскер, Бёзюланы Ахия, Мокъаланы Сафар болгъанларын, аладан белгили къырал къуллукъчула, алимле, мюлк башчыла чыкъгъанларын да чертеди.

Алайды да, бизни газетибизде ата къарындашыны юсюнден бир айтымда окъуна жазылгъанын окъуса, анабыз, журналистлеге ыспас эте, аны эсгергенлеге да алгъышланы къатлай, ол номерни асырап къояргъа излегенди. Кертиди, юйюрюбюзде Бёзюланы Ахияны, аны адамлыкъ, хурмет да ышанларыны, окъуугъа-билимге, илмугъа не кёзден къарагъаныны юслеринден айтылгъанлай, ол адам бизге, сабийлеге, юлгю болгъанлай да тургъанды.

Адамны жашаууну багъасы аны узакъ ёмюр сюргенинде угъай, этген жумушуну, тамамлагъан ишини магъанасында, къыйматында болгъанын халкъыбыз бурун заманладан да чертгенлей келеди. Алай эсе уа, бюгюнлюкде Ахия Танаевич да аллайларыбыздан – бирсилеге эс тапдырыргъа излеген, жаш тёлюню тюз жолгъа салыргъа, билим алыргъа тюшюндюрген, не жаны бла да болушлугъун аямагъан инсанларыбыздан – болгъанын айтыргъа боллукъбуз.

Аны алайлыгъын жаланда анамы жылы эсгериулеринден угъай, артда студент кезиуюмде, энди иш юсюнде да, бютюн толуракъ ангылагъанма. Аны юсюнден филология илмуланы докторлары Текуланы Мусса, Геляланы Ариука, Мусукланы Борис, Тетууланы Борис, бирсиле да айтханны эшите, кёлюнг кётюрюлмей къалмайды. Аны бла бирге уа аны ол этген ахшылыкълары эмда ол затланы унутмай тургъанла болгъанлары да, къалай эсе да, жюрегингде бир ыразылыкъ сезимни туудурадыла.

Сёз ючюн, хурметли преподавателибиз Мусса Масхутович бла аны юбилейи бла байламлы бардыргъан ушагъыбызда, ол былай деген эди: «Бир жол Залийханланы Жанакъайытха тюбейме да, андан ары окъургъа сюйгеними билдиреме. Ол да, окъусам тюз боллугъун айтып, Бёзюланы Ахиягъа къагъыт жиберирме, дейди. Ахия ол кезиуде Москвада РАН-ны (СССР-ни) Илмула академиясыны битеулю тил билим кафедрасына башчылыкъ этгенди. Аны бла бирге анда профкомну президиумуну председатели да болгъанды.

Алай бла 1969 жылда сагъынылгъан институтну тюркология жаны бла  аспирантурасында окъургъа киреме. Биз тогъуз таулу бла бир къарачайлы болгъанбыз. Ахия Танаевич барыбызгъа да бек уллу болушлукъ этип тургъанды. Бир ариу, иги адам. Биз жай каникуллагъа кетерден алгъа уа, барыбызны да жыйып, сыйларгъа элтиучю эди. Бирде уа, кеси алгъаракъ озуп: «Жигитле, кесибизча сёлеше келигиз», – дер эди. Ол бизни Тюркден келгенле  сундуруп да ойнагъанды».

Бёзю улуну бюгюнлюкде эсгергенле аны окъууну, билимни сюйген сабий болгъанын айтадыла. Ол кезиуде китапланы къайдан тапханына да сейир этерчады. Аны эгечи Халиматны къызы Лейля уа анасы ол Къоспартыда школгъа къачып, устаз окъуучуларына берген дерсге тышында, терезе тюбюнде олтуруп тынгылаучусун айтханын хапарлагъан эди бирде. Нек дегенде жыл саны бла алыкъа гитчечик болгъанды да, мектепге аны ючюн алыргъа унамагъандыла. Алай эсе да, жашчыкъ кесине мадар табып, школда эшитгенин юйде къатлап да тургъанды.

Огъарыда Ахия Танаевични илмуда белгили докторларыбыз эсгергенлерин сагъыннганбыз. Ала бла бирча, аны юсюнден аслам ариу сёз айтып, халкъ поэтибиз Гуртуланы Салихден да эшитгенме. Закийибиз Къулийланы Къайсынны 100-жыллыкъ юбилейи белгиленнген кезиуде Къабарты-Малкъаргъа къоншу республикаладан, бирси жерледен да алимле, культурада ишлегенле, поэтле, жазыучула, литературоведле, кесаматчыла, башхала да жыйылып, уллу «тёгерек стол» бардырылгъан эди.

Ары дери уа Салих Солтанбекович ишде манга тюбеп, Дагъыстандан сагъынылгъан «тёгерек столгъа» келлик Махачкъалада Расул Гамзатов атлы библиотеканы директоруну орунбасары Ахмед Хайбулаев Бёзю улуну жууукъларындан биреуленни окъуна кёрюп кетерге сюйгенин билдиреди.

Андан бери Ахмедни юйюрю бла  шуёхлукъ да жюрютебиз. Ол айтхан хапаргъа кёре, аны атасы Гаджимурад бла Ахия уруш жыллада таныгъандыла бир бирлерин. Аллай къыйынлыкъда жаратылгъан тенглик, шуёхлукъ сезимлерине ала ахыр кюнлерине дери кертичилей къалгъандыла. Аны юсюнден Ахмед атасыны таулу тенгин эсгере жибериучю суратла  да шагъатлыкъ этедиле. Андан сора да, ол Дагъыстанны келечилерине илмуну жолу бла барыргъа дайымда себеплик этгенлей тургъанын уллу жюрек ыразылыгъы бла къатлаучуду.

Ахия Танаевич Огъары Малкъарны ол кезиуде эски эллеринден биринде – Къоспартыда туугъанды. Бёзюлары уллу юйюр болгъандыла. Алай эсе да, алты сабийни ата-аналары экиси да бир ыйыкъны ичинде ауушуп, алагъа мудахлыкъны сынаргъа тюшгенди. Болсада уллу  аталары эмда ата къарындашлары алагъа къолларындан келгенни аямагъандыла.

Ёксюз къалгъан кезиуюнде юйюрню эм кичиси Ахиягъа алыкъа эки жыл да толмагъан эди. Алай эсе да, окъуугъа кёлюн берирге излеген жаш школну да иги тауусуп, огъарыда сагъыннганыбызча, Нальчикде Ленинчи окъуу городокда билим алгъанланы биринчи къауумунда болгъанды. (Аны да Текуланы Жамал жазгъан материалдан билгенбиз).

Пятигорск шахарда устазла хазырлагъан курслагъа да баргъанды. Аланы бошап, 1932 жылда Глашлары элде устаз болуп, сабийлени юйретип тебирейди. Кёп да бармай, иги ишлегени ючюн Сыйлы грамота бла саугъаланады.

1936 жылда Бёзю улу Къабарты-Малкъардагъы педагогика институтха окъургъа киреди. Бир жылдан а анга  заочно бёлюмюне кёчерге тюшеди. Нек дегенде аны ол кезиуде ВКПб-ны обкому тилманчланы ара курсларына жибергенди. Алай бла (1938 жылда) сагъынылгъан институтну да бошагъынчы таулу жаш СССР-ни Илмула академиясыны аспиранты болады.

Ахияны таныгъанла ол малкъар тилни иги билгенинден, илму бла кюреширге итиннгенинден сора да, аслам тилде (ол санда кёп тыш къыраллы тилледе да) эркин сёлешгенин белгилегенлерин эшите тургъанбыз. Баям, аны тилманчланы ара курсларына тюшгени да ол себепден болур эди. СССР-ни Илмула академиясында уа ол тюрк тилле бла кюрешгенди. Анга илму иш жаны бла башчылыкъны уа академик, совет лингвист-тюрколог Николай Константинович Дмитриев этгенди.

Ол Уллу Ата журт урушха да тири къатышханды. Тамата къарындашы Токалайгъа андан жиберген къагъытларындан (ол бюгюнлюкде бизде сакъланады) биринде уа ол: «Москваны душмандан сакълагъаныбыз, саулай къыралыбызны эркинлигин сакълагъан кибик эди», – деп жазгъанды. Москвадан сора да, таулу жаш Сталинградны, Украинаны, Румынияны да азатлаугъа къатышханды фашист ууучлаучуладан, урушну Берлинде бошагъанды. Ол Къызыл Жулдузну ордени бла эки кере, Уллу Ата журт урушну биринчи даражалы ордени бла, аслам майдал бла да саугъаланнганды.

Кесини муратын толтурур акъылда, Ахия 1946 жылда Москвагъа окъуууна къайтады. Ол жылны сентябринде анга берилген шагъатлыкъ къагъыт а таулу жашны СССР-ни Илмула академиясыны аспиранты болгъанын бизге бюгюн да туура этгенлей турады. (Ол шёндю аны къарындашындан туугъан Мухарбийни юйюрюнде сакъланады).

Малкъар халкъны зор бла туугъан жеринден къысталгъанына да ол чексиз жарсыгъанды. Кесини адамларына жууугъуракъ болур акъылда окъууун Къыргъызстанда бардыргъанды. Мында ол педагогика институтну экстернат амал бла бир жылны ичинде жетишимли бошап, диплом ишин да тюрк тилле бла байламлы темагъа жазгъанды.

1949 жылны 15 декабри уа таулу жашха къууанчлы кюн болгъан эди. Ол, кесини илму ишин къоруулап, филология илмуланы доктору деген даражагъа тийишли болады. Ызы бла аны СССР-ни Илмула академиясында европалы тиллени кафедрасыны тамата устазы этедиле.

Ахия Танаевич кесини заманында къарачай-малкъар тилни алфавитин тохташдырыугъа, биринчи таулу харфлыкъны жарашдырыугъа да юлюшюн къошханды. Москвада бла Ленинградда битеулю тил билим кафедраланы таматасы болуп ишлей (отуз жылдан аслам заманны), тил билимни юсюнден китапла да басмалагъанды. Аладан бирин – «Язык и нация» – бюгюнлюкде коллегабыз, поэтессабыз Мусукаланы Сакинат сенде сакълансын деп берген кюн сезимими уа айталлыкъ окъуна тюйюлме.

Бёзю улуну жашау нёгери Мусукаланы Шамсаны белгили революционерни къызы болгъанын да анабыз эсгертгенлей туруучу эди. Экиси да бирге Бабугентде аппамы юйюне къонакъгъа келген кюнню, ол сюйдюмлю тиширыуну уа бир да унутмайма.

Алай ариу кёрюннген эди Шамса Ахматовна ол кюн манга, гитче къызчыкъгъа. Аны сабийлеге хычыуун, бизге тюрлю эшитилген диалектде сёлешгени, сейирлик саугъалары да.

Жыл саныбыз гитчеден биз иги таныялмай къалгъан ана къарындашыбыз дуниясын алышханлы бу кюнледе 40 жылдан атлагъанды. Алай эсе да, кесибизде, къоншу республикаладан да илмугъа кёл салгъан жаш тёлюню излегенин, алагъа болушлукъ этгенин да кёпле бюгюнлюкде окъуна хурмет бла эсгередиле.

 

 

Мокъаланы Зухура.
Поделиться: