Сёнгмез байламлыкъ

Мечиланы Кязимни малкъар адабиятда бла маданиятда магъаналылыгъыны юсюнден сейир материалны кесини заманында философия илмуланы доктору, профессор Эфендиланы Салих жазгъанды.  Белгилисича, Кязимни чыгъармачылыгъы бла байламлы аны къалам къарындашы Къулийланы Къайсын кёп ахшы жумушну тындырыргъа жетишген эди. Къулий улуну юбилей кюнлеринде биз Салихни эки деменгили шайырны байламлыкъларыны юсюнден тинтиу ишин жарашдырып, газетни бюгюннгю номеринде эсигизге салыргъа излейбиз.

Мечиланы Кязимни бла Къулийланы Къайсынны малкъар халкъны ниет жашауунда кезиулери тарыхны излеми болгъанды. Ала, айырма­лы инсанлача, тарыхны къыйын жолларында къуралгъандыла. Кязим социал къыйынлыкъланы кёзю бла кёргенди: биринчи дуния урушну бла Октябрь революцияны, Къайсын а – Уллу Ата журт урушха къатышханды. Экиси да халкъны туугъан жерлеринден кёчюрюуню кюйсюзлюгюн, миллетни сыйын-даражасын тюшюрюуню, ыспассыз этиуню сынагъандыла.

Эки шайырны поэзияларында заманны культурасы малкъар халкъны суратлау литературасыны айныууну сау тарыхлы кезиуюн кёргюзтеди. Аланы чыгъармаларын окъуй, литературабыз битеу да адам улуну культурасына къошулгъанын билебиз. Ол геокультура кенгликде керти да алгъа ычхыныу эди.

Къулийланы Къайсын «Фахму эм акъылманлыкъ» деген статьясында былай жазгъанды: «Кязим зорлукъну кёрюп болмагъанды, байланы алларында ол бир заманда да баш урмагъанды. Ол хар заманда да тюзлюк жанлы болгъанды, къоркъа билмегенди, халкъ экиге юлешиннген класс обществода уа, фахму бла батырлыкъ къаманы эки да жютю жанына ушайдыла. Бу оюм Кязимни къалай жашагъанын эмда ол къаллай адам болгъанын кёргюзтеди».

Мечи улуну поэзиясы бир затха эркинлиги болмагъан, терен тау тарлада ынчхагъаны эшитилген халкъны къорууларгъа керек болгъан  тарыхлы кезиуде жаратылгъанды. Ол кесини поэзиясы бла халкъны сезимин къозгъагъанды, ниет-къылыкъ жаны бла башха кёп халкъла да алгъа баргъан жолгъа бургъанды. Алай бла Кязим суратлау литератураны къурауну жолун салгъанды. Ол малкъар халкъны историясында алгъа барыуну бир заманда да болмагъанча деменгили атламы болгъанды.

Кязимни назмуларында биз малкъар тилни бир аламатлыкъ тауушларын бла интонациясын да кёребиз. Мечи улуну тилини усталыгъы малкъар поэзияда анга дери хазна тюбемеген сейирлик затды. Поэтни тилини усталыгъы алыкъа тинтилмегенди. Ол лингвокультурология эм фольклор-философия жаны бла кесини тинтиу ишин бардырлыкъ алимлерин сакълайды.

1959 жылда Кязимни юбилейин биринчи кере белгилегендиле. Бу ишде Къулийланы Шууаны жашы Къайсынны, аны къураучунуча, магъанасы айтып-айтмазча уллу эди. Ол иш малкъар халкъ туугъан жерине къайтхандан сора уллу культура-тарых магъананы тутханды. Къайсынны орус тилде «Свет народной души» деген доклады терен илму мурдорда жазылгъан эди эмда халкъны жюрегин къозгъагъан эди, нек дегенде, ол Мечи улуну поэтикалы фахмусун эмда малкъар литератураны андан ары айныуунда аны магъанасын биринчи кере ачыкълагъан эди. «Кязим, - дегенди Къулий улу, - ол бизни халкъыбызны бетиди эмда ёхтемлигиди. Ол Кавказны бек тауушлукъ поэтлеринден бириди, аны кёп халкъла билирге керекдиле».

Къайсын, ораторча, кючлю сёлешип, Кязимни назмуларын кёлюнден окъуп, уллу залда олтургъанланы эслерин саулай да кесине бургъан эди. Кёпле Кязимни юсюнден, аны поэзиясыны юсюнден би­ринчи кере эшитген эдиле. Къулийланы Къайсын Мечиланы Кязимни жангыдан ачхан эди деп айтырча эди. Ол заманда депортацияны кезиуюнде кёп жылланы сёз айтылмай эмда унутулуп тургъан малкъар халкъны жамауат-политика эм культура жашауунда бу доклад уллу ма­гъананы тутханды.

Кёчгюнчюлюкню жылларында малкъарлыла Кязимни зикирлерин бир бирлерине кёлден айтып тургъандыла. Ала ол зикирледе ниет къытлыкъгъа, туугъан жерлерине термилиуге эмда тансыкълыкъгъа дарман, жюреклерине хошлукъ излегендиле.

Тарых кёргюзтгеннге кёре, халкъны кючюн эмда таукеллигин къурутургъа жарамайды, аллай онг да жокъду. «Интеллект арыйды, - дегенди немисли философ А. Шопенгауэр, - таукеллиг а арымайды». Тюз айтылгъанды. Тюзлюк хорларыгъына малкъар халкъ къаты ийнаннганды, темир эм къурч кибик, бюгюлмей тургъанды, ышаныуун тас этмегенди.

Мечиланы Кязим ниет-адеп-къылыкъ жаны бла кёп зикирле къурагъанды. Назмучу алада жашауну къыйматын, аны къысхалыгъын, бу дунияда бир зат да ёмюрлюк болмагъанын терен философия халда кёргюзтгенди. Бир киши да кесин ёмюрлюк сунмасын дегенди.

Кязим малкъар халкъны тарыхына философия жаны бла ниет-адеп-къылыкъ жарсыугъа биринчи кере къарагъанды. Аны хайырындан малкъарлыла бир цивилизациягъа, аны ниет кенглигине киргендиле. Ол малкъар халкъны дин жаны бла жарыкъландырыуда уллу магъананы тутханды. Миллет жангырыулукъну болумларында Мечиланы Кязимни зикирлери ёсюп келген жаш тёлюню кёз къарамыны къуралыуунда эмда малкъар халкъны этнокультура байлыгъы бла менталитетин сакълауда магъаналы жерни аладыла.

Дунияны бла адамны жашауун ангылауда Кязимни кёз къарамы башхаракъ болгъанды. Дунияны эмда адамны жашауун назмучу кимден да уста ангылагъанды, ол анга аналитика кёзден къарагъанды. Мечила­ны Кязимни бу жаны бла оюму шарт жашауну адеп-къылыкъ жаны бла игилендириуге бурулгъанды, дуния ачы боранча, болгъанын унутургъа жарамазлыгъы айтылгъанды.

Мечи улу малкъар халкъны тарыхында сау ёмюрню тутхан адамды. Аны хайырындан малкъар халкъ ислам динни культурасыны байлыгъыны ызына киргенди. Алай бла Кязим кеси халкъыны намыслы дин таматасы болгъанды. Былайда бизни халкъыбызны историясында миллетни къадары ючюн аныча жарсыгъан, къайгъыргъан бир адам да болмагъанын айтыргъа керекди. Аны поэзиясына Расул Гамзатов, Алим Кешоков, Михаил Дудин, Нафи Джусойты, Станислав Рассадин, Дмитрий Бычков, Лев Ошанин, Анатолий Сафронов, Сюйюнчланы Азамат дагъыда кёп башхала уллу багъа бергендиле.