Тарых хапарчысы

Къулийланы Борис 1938 жылда Нальчикде туугъанды, Къыргъызстанда ёсгенди. Бери къайтхандан сора Москвада Щепкин атлы театр училищеде окъугъанды. Аны бошап, нёгерлери бла бирге Нальчикге къайтып, малкъар театрда ишлеп башлагъанды. Малкъар театргъа ана тилни билген режиссёр керек болгъанда уа, къайтып, Москвада Станиславский атлы къырал институтда режиссёргъа окъугъанды. Андан арысында малкъар театрны баш режиссёру болуп ишлегенди. Ахшы гитарист эм жырчы эди.

Аны уллу ишлеринден бири «Сараякъ къазла» деген романыды. Ол тили, сюжет ызы, жазылыу мадарлары бла да башхалагъа ушамайды. Роман кёчгюнчюлюкде бир таулу юйюр сынагъанны юсюнденди. Анда къуралгъан, жыйышдырылгъын сыфатла жашайдыла. Алай бу романда кесин, атасын-анасын, къоншусун, ахлусун танырыкъла болурла. Сынау бирча берилсе да, аны хар ким да бирча кётюралмайды. Сыфатлары ушамагъанча, адамланы оюмлары, этген ишлери да ушамайдыла бир бирге. Кёчгюнчюлюкню юсюнден жазылгъан чыгъармаланы темалары бир болса да, ала башха ауаз бла айтыладыла. Сюргюн сынагъанланы хар бирини кеси жарасы ачыйды, анга дарман да хар ким кеси излейди. Борисни философия оюмлары, авторну сёзю болуп, окъуучуну кесине жууукъ этедиле.

Аллында къарт Таусо бла аны эгечинден туугъан Мырзакъул къышдан чыкъгъан кийиклеге, жалатыргъа туз элтип барадыла. Аппасы бла да жюрюгенди Таусо бу жолчукъну. Аны эсине кёп зат келеди. Бийикге чыгъып, жолоучула къол аяздача орналгъан эллерине да къарайдыла, кийиклеге туз да жалатадыла. Шош эди дуния. Алай къарт Таусону бир жюрек тынгысызлыгъы уа бар эди…

Мухажирликни бушуулу жолу, бу эки адам тауларындан тансыкълыкъларын алсынла да, алай башланыр дегенча, жазыучу, алагъа жан аурутуп, танг жолоучу этеди экисин да. Таусо бла Жалдуз эки жаш ёсдюргендиле – Мухаммат бла Малик экиси да уруш аулагъындадыла. Бу эки къарт бири бирине къалай сакъ болгъанлары романда сюжет ызны узунуна айтылып барады. Таусо дуниядан кёчгюнчюлюкню биринчи кюнлеринде кетсе да, чыгъарманы баш жигитинлей къалады. Аны аты бла табылады кюч-къарыу да, таукеллик да, жашау этерге тирнеклик да аны аты бла башланады.

Эки къарт да, бир бирлеринден букъдуруп, эки къагъыт жюрютедиле жанларында. Бири Таусону кёкюрегин кюйдюреди. Бирси къагъыт а Жалдузну хуржунундады, анда Мухаммат Киев шахарны къоруулай жоюлгъанды деп жазылады. Ала экиси да бир бирден бу къагъытланы букъдуруп турадыла. Жаланда жан адыргысын этгенде, ачады Таусо ол тасханы. Алай ол ачы хапар керти болмагъанын жюреги бла сезген Жалдуз, аны жанын тынчайта, жашларыны урушдан сау-саламат къайтырларын билгенин айта, ол къагъытланы отха атады.

«Бара эди таулу халкъ, – дейди жазыучу, – тиширыуланы жарыкъ байрамында къара букъу чеге. Къара булутла да, тау башларындан айырылып, бушууларына батып баргъан халкъны ашырыргъа келгенча, ызындан къуууп келе эдиле…»  Жолда Мырзакъул ёледи. Аны къара жамычы бла поезд тохтагъан жерде къаргъа салгъанларын жазыучу былай суратлайды: «Мырзакъулну къара жамычысы, акъ къарда этеклери да кенгнге жайылып, жата эди – мухажирликни къара палах жолун суратлай …»

Экинчи кюн кёредиле Азамат бла ыннасы кёлле боюнунда, башларын да къанат тюплерине букъдуруп, сюелген сараякъ къазланы. Ала артда кёп тюбейдиле. Баям, жазыучу, къанатлары болгъанлыкъгъа, учалмагъан къанатлыланы миллети бла тенглешдире болур. Учалмай эди таулу ол кюнледе, не бек тартдырса да журтуна.

Кёчгюнчюлени биринчи танышлары къыргъызлы жашчыкъ Даниял эди. Атасы урушда жоюлгъан. Артда аны анасы Сайраны, Зайнафханны, дунганлы Юанны, Иван Кондратьевични, Арли деген аман адамны, дагъыда башхаланы танырла кёчгюнчюле. Иги, аман хар къайда да бирча болгъанларына сейирсинирле…

Романда Жалдузну сыфаты бек байды. Биринчи кюнден окъуна ол колхоз арбазгъа къалауурлукъ этип башлайды. Келини фермагъа ийнек сауучу болуп барады. Азамат да, къолундан келгенича, принч ариулагъанда, атны башындан тутады, чюгюндюрчюлеге суу ташыйды. Бир кёзюнден сокъур ат, Азаматны хорлап, кесин зынтхы бахчагъа атханда, колхоз башкъарма Арчи, тюз ол сагъатда жетип, Азаматны къамичи бла тюеди. Замансыз тамата болгъан сабийлени къадарлары алай тузлу эди.

Жашчыкъ школгъа баргъанда, аны жашаууна бир аламат адам кирди – устазы Наталья Терентьевна. Ол Азаматха, бу дуниядан узакъ болмай, башха дуния да болгъанын ангылатады. Ол эди Азаматны жашауун жарытхан, анга огъурлу умутла этдирген да.

Романны сюжет ызында кете-келе тургъан бир оюм барды – игилик миллет айырмагъаны. Сёз ючюн, узун къарасакъал чыганлы гюрбежиде ишлеген Маликге буруу этдирирге келеди. Аны кёрген Азаматны эсине бир сууукъ къыш кюн тюшеди. Бу чыганлы киши, озуп баргъанлай, Азаматны бир ач кюнюнде анга къара ётмек берген эди. Дунияда халал адамла болгъаныны къууанчы Азаматха кёп сагъыш этдиреди. Ариу сагъыш. Гюрбежи аллында окъуна Азаматны бурунуна ол гыржынны ийиси урады.

Кёп миллет тёгюлген эди ол заманда Азиягъа. Романда дунганлыла, къыргъызлыла, оруслула, таулула, башха миллетни адамлары да бардыла. Къырал этген терслик хар кимни керти бетин ачхан сынау эди. Таукъанча, Арлича, аман адамла жашагъан дунияда деменгили жыр бла айтылгъан хорлам хапарларлы Манас да бар эди.

Бу чыгъармагъа авторну тёлюсю, таматала да сынагъан къыйынлыкъланы бир кесеги киргенди. Сабийликлери сыйырылгъан, дуния къыйынлыгъындан къорууланмагъан тёлю, чюгюндюр, мамукъ бахчалада тюйюлген аналарыны мудах кёзлерин кёрюп, аланы жапсарыргъа кюреше, жашау тиричиликлерин этгенди. Кёчгюнчюлюкню къалын къара бояула бла ишленнген сураты жаз жауунлада жууулуп кетип, чууакъ кёкню бийигинде Къулийланы Борисни сараякъ къазлары кюн таба учханларына ийнан.

Дунияда болгъан затланы ачыуу, къууанчы да, къарт, сабий, башха миллет, башха ийман деп айырмай, битеу жашагъанлагъа жетеди. Ол жюкню ариу элтирге кюрешген таулуну къалай алдар эди къадар?!