Бишлакъларыбызны кёп тюрлюлюклери

Къарачай-малкъар халкъны бир талай мингжыллыкъ тарыхыны ичинде, кеси къурашдыргъан бишлакъланы кёп тюрлюсю барды. Аланы атларын, жарашдырыу амалларын этнографларыбыз жыйгъан материалладан, адамланы айтханларындан, этгенлеринден сют промышленностьну технологу Мисирланы Хасан тинтип тохташдыргъанды.

Алайды да, юй бишлакъ мая суу бла этилгенин ким да биледи. Къайналгъан бишлакъ а къайнар сютге аллай сууну орунуна айран къошуп жарашдырылады. Этнографланы оюмларына кёре, аны кёбюсюнде малкъарлыла этгендиле. Ханс бишлакъ деп хуппегисинден айырып иги сыгъылмай, кесине да тюрлю-тюрлю хансла къошулуп этилгеннге айтадыла.

Къарачай бишлакъны документациясын, техстандартын Сюйюнчланы Азаматны жашы Олег (Алий) жарашдыргъанды. Ол кеси да техника илмуланы доктору эди. Ставропольда техуниверситетде ишлеп, халкъыбызны бу ашарыгъын илму жанындан кёп жылланы тинтгенди.

Бишген бишлакъны сютню исси этип, мая суу къуюп жарашдыргъандыла. Чарх бишлакъны ауурлугъу, орта эсеп бла алып тергегенде, 35-40 килограммгъа тарта эди. Ол кеси да тёгерек болгъанды. Къалынлыгъы 13-15 сантиметрге жетгенди, эни уа жарым метрге окъуна. Аны хазыр этгенден сора юч айны ичинде салкъын жерде тутхандыла. Татыуу «Российский», «Ярославский» бишлакълагъа ушагъанды.

Сюзген бишлакъны бузулгъан неда къайнагъан айрандан этгендиле. Аны отха салып, хуппегисинден айырып, ызы бла бишлагъын сыгъып аладыла. Андан сора аны кепге салыргъа керекди, ызы бла юсюне къангачыкъ салып таш бла къысдырыргъа. Алты-жети сагъатдан сора, ол аз-маз къатханда, аны тузу 18-20 процент болгъан хуппегиде тутхандыла.

Исси сютню мая суу бла уютуп, бишлагъы тюбюне тюшгенден сора, ол хуппегисини тюбюнде сыгъылмай 3-5 сагъат турады. Ызы бла аны алып кеплеге салгъандыла. Аллай  бишлакъгъа Къарачайда, Малкъарда да солугъан бишлакъ дегендиле.

Жут бишлакъны жау чайкъалгъандан сора тюбюнде къалгъан мыстысындан юй бишлакъныча жарашдыргъандыла.

Жау бишлакъны юй бишлакъны ууакъ туурап, къызгъан сары жаугъа атып эритгендиле. Ызы бла аны кепчиклеге салгъандыла неда жипча бургъандыла.

Мерехуанны этер ючюн юй бишлакъны ууакъ туурап, къызыу хуппегиге атып, анда эригинчи тутхандыла. Ызы бла андан алып кеплеге салгъандыла неда жылылай ашагъандыла.

Хумзу деп хуппегисинден айырылып, алай кеси уа иги сыгъылмагъан бишлакъгъа айтхандыла. Туз атылмагъан бишлакъгъа Къарачайда хумуз бишлакъ дейдиле.

Жалын бишлакъ деп Къарачайда, Малкъарда да тютюнде къатхан бишлакъгъа айтадыла. Аны кесин да эмен неда чынар терекни урчусунда къатдырадыла. Бишлакъ кёп сакъланырча аны жалында къатдыргъан амал къарачай-малкъар халкъда бек эрттеден жюрюйдю. Анга мажюсюлюк замандан къалгъан адетлерибиз шагъатлыкъ этедиле. Аладан бири – жалын бишлакъны тёнгеретиудю. Сабийге 3-4 жыл толгъандан сора аны аякъ ортасы бла жалын бишлакъны тёнгеретгендиле. Сабийни жашауунда атламлары тири, эркин болсун дегенден.

Экинчи адет – быллай бишлакъны жаз башында, сабан сюрген ёгюзню мюйюзюне тагъыу. Ол бу ишле бошалгъынчы жауун жаумасын деген хыйсап бла этиле эди. Алимлени оюмларына кёре, бу тёрелеге бек аздан 1500-2000 жыл болады.

Къарачай-Малкъарда бишлакъны ийнек, къой эмда эчки сютден этгендиле. Кесигиз кёресиз, хурметли окъуучула, бу ашарыкъны бизни миллетибизде ненча тюрлюсю жарашдырылгъанын. Жарсыугъа, биз унутханланы башха миллетле алып, кеслерини атларын атап къоядыла. Башында саналгъан онюч бишлакъ а (юй бишлакъдан къалгъанлары) къарачай-малкъар халкъныдыла дерге боллукъду.