Къужур аурууу нек жайылып барады?

Бу арт жыллада Альцгеймерни аурууу жайылып барады. Алай биз аны юсюнден не зат билебиз? Бу соруугъа тынгылы жууап излей,  Къашхатауда реабилитация араны врачы Газаланы Зухра бла  къартлыкъны юсюнден ушакъ этгенбиз.

-Саулукъ сакълауну битеудуния организациясыны тергеулерине кёре, 2050 жылда сексен жыллары толгъан адамланы саны кёп къалмай тёрт кереге кёбейирикди (395 миллион боллукъду). Жер башында таматала кёпден-кёп болуп барадыла. Алай аланы жашаулары мутхузмуду, огъесе жарыкъмыды?

- Кертиди, алтмыш эм  андан да кёп жыллары  толлукъла уа кёп къалмай 3,5 кереге кёбейирикдиле, 605 миллиондан 2 миллиард адамгъа жетерикдиле. Аланы акъыллары къарыусузланырыкъды неда алада Альцгеймерни аурууу чыгъарыкъды. Ол адамланы саны хар жыйырма жылдан эки кереге кёбейе барлыкъды. Бусагъатда уа дунияда отуз миллионнга жууукъ аллай саусуз барды. Саулукъ сакълауну битеудуния организациясыны  тергеулерине кёре уа, ол тарих 2030 жылда 65,7 миллионнга жетерикди, 2050 жылда уа жюз бла онбеш миллиондан артыкъ боллукъду. Сёзсюз, къартлыкъ тынч кезиу тюйюлдю. Таматалагъа аслам эс бёлюрге керекди. Алай аланы сабийлери ишде, туудукълары школда неда университетде болгъанлары себепли, кёбюсю юйде эригедиле.

Таулула быллай реабилитация араланы къартла тургъан интернатлагъа ушатып, бери келирге сюймейдиле. Реабилитация ара интернат тюйюлдю. Мында бир айны ичинде таматаны толусунлай саулугъун тинтип, багъып, эрикгенин да кетерип, юйге алай къайтарабыз.

  –Къартайгъан адамла не къадар кёп болсала, акъыллары къарыусузла да аллай бир кёбейе барлыкъдыла, дейдиле алимле. Сиз бу оюмну тюзге санаймысыз?

-Статистикагъа кёре  он адамдан, орта эсеп бла, бири Альцгеймерни аурууундан къыйналады. Башхача айтханда, ол ауруугъа къартлыкъны хатасындан чыкъгъан деменция (акъылны къарыусузлугъу) ауруу деп айтылады. Къартайгъанла жюз адам бар эселе, аллай саусузла он адам боллукъдула.

Россейде, жарсыугъа, врачланы кёбюсю Альцгеймерни аурууун уллу жыл сан бла байламлы болуп чыкъгъан тюрлениуге санайдыла. Ол себепден а аллай саусузну диагнозун ауруу иги да озгъандан сора саладыла - ауруу багъылыр заманындан кетгенден сора. Аллай кезиуде таблеткаладан да хайыр чыкъмайды. Ол себепден а Россейде деменциядан саусузланы саны аз кёргюзтюледи. Аны бла бирге уа Америкада неда Европада аллай саусузланы диагнозлары эртте салынадыла.

 -Альцгеймерни биринчи ышанлары къаллайладыла?                         

-Статистикагъа кёре, алтмыш беш жыллары толгъанланы сегиз процентлеринде Альцгеймерни ауруууну бир-бир белгилери бардыла:  унутуп къоюу, билген информацияны эсде туталмау; жукъуну бузулууу; адамны кесин жюрютюуюнде тюрлениуле-артыгъы бла жиляу неда терк – терк хали бузулуу; кесини жумушларын этиу амалларын акъырын-акъырын унутуу; кёзге кёрюнюуле.

-Бу ауруу бир халдамы турады огъесе кючленемиди?

- Жарсыугъа, бара-баргъаны сайын кючленеди.  Адамла къолларында къашыкъны тап туталмай тебирейдиле, кеслерин  бир мардалада туталмайдыла, жууукъларын танымай башлайдыла. Западда аллай саусузланы къатларында алагъа болушлукъ этген адамла тура эселе, Россейде уа ол тюрлю саусузлагъа жууукълары-ахлулары къарайдыла.  Бир ненча жыл озгъандан сора (ауруу сегиз - он жылны ичинде осалдан  осал бола барады) саусузлагъа къарагъан жууукъ адамлада депрессия ауруу башланады, бир-бирледе уа къыйын психика ауруула окъуна чыгъадыла.

Сёзсюз, къартайыуну проблемаларына эс бурургъа керекди. Аны бла бирге уа Россейде алыкъа ырысла кёп бардыла, къартайгъан адамла акъылларын башларына иги жыялмагъанларын биле, сезе тургъанлай окъуна,  кеслерини юслеринде аллай белгиле болгъанларын жашырадыла. Жууукъла-ахлула аллай затланы эслейдиле, врачладан болушлукъну заман озгъандан сора излеп башлайдыла, алай бла уа багъылыргъа кеч болуп къалады.

Битеу дунияда уа башда айтылгъан затлагъа кёз къарам башхады: Альцгеймерни аурууу обществону медицина-социал жаны бла баш проблемаларындан бирине саналады. Америкада уа бу ауруугъа къажау кюрешиу жаны бла миллет план жарашдырылгъанды.

 -Альцгеймерни аурууу деменцияны (акъылны къарыусузланыууну) кенг жайылгъан формасы болгъанын ангылатдыгъыз. Ол мыйыны бузамыды?

-Хау, бу жайыла баргъан нейродегенератив аурууду, башны мыйысын бузады, алтмыш беш жыллары толгъан адамланы юч процентге жууукъ къауумунда бу ауруу чыгъаргъа болур деген къоркъуу  бар эсе, сексен беш жыллары толгъан къарт адамланы уа кёп къалмай элли проценти къыйналады андан.

- Сылтаулары белгилимидиле? Бир къартланы акъыллары сакъланып, башхаланыкъы нек бузулады?

-Жарсыугъа, Альцгеймерни аурууу нек чыкъгъаныны сылтауу алыкъа белгили тюйюлдю. Бир-бирлени оюмларына кёре, уллайгъан адамла андан мыйыларында нерва ткань асыры кёп жыйылгъаны ючюн ауруйдула, башхала уа къан тамырчыкълада къан хыртыкъчыкъла къуралгъанлары ючюн чыгъады бу ауруу, дейдиле. Алимлени ючюнчю къауумлары айтханнга кёре уа, Альцгеймерни аурууу вирусланы хаталарындан чыкъгъан сунадыла. Былайда сылтаугъа радиация-химия теорияны санагъанла да бардыла.

Битеу алып айтханда, оюмла кёпдюле, болсада аладан бири окъуна алыкъа тюзге саналмайды. Бу аурууну  башланнган кезиуюн тюрлю-тюрлю тестлени – магнит-резонанс томографияны, электроэнцефолограмманы-бардырып билирге боллукъду. Алай бу онгланы да арталлыда тюзге  санаргъа жарарыкъ тюйюлдю, нек дегенде ауруу къалай барлыгъын билирге къыйынды.

-Тыяргъа уа онг бармыды?

-Жарсыугъа, бусагъатда Альцгеймерни аурууундан багъар амал жокъду. Алай аурууну белгилерин жумушагъыракъ этген дарманла эрттеден бери хайырланыладыла, ала аурууну айныуун акъырынландырадыла. Кезиуюнде этилген диагностика эм  тап тохташдырылгъан терапия бу аурууну багъарча тап амал  табылыр деп ышандырадыла. Бусагъатда уа Альцгеймерни аурууундан багъаргъа керекли кёп тюрлю дарманла жарашдырылгъандыла, аланы асламысы капсулаладыла, аш бла бирге хайырланыладыла, кюнден бир кере ичиледиле.

Бир – бир алимлени оюмларына кёре, кёп аурууланы айныулары, ол санда деменцияны да, сейирлени болмаулары, ишсизлик бла байламлыдыла. Ол  болум а акъыл иш бла  кюрешгенле пенсиягъа чыкъсала эм жамауатха  керек болмай къалсала, бютюнда шарт кёрюнюп къалады. Ол тюрлю зат а адам мыйысын иш бла жалчытмай тохтаса, бютюнда шарт кёрюнюп къалады. Ол себепден а сиз юйде олтуруп къалсагъыз окъуна, акъылыгъызны айнытырыкъ жумушланы этерге керексиз-китапла окъугъуз, кроссвордла къурагъыз, шахмат ойнагъыз. 

Альцгеймерни аурууун иги этерик аш-азыкъла эм физический упражненияла бардыла деп клиника сынаула алыкъа жокъдула, алай  жыл санлы адамлагъа ол затланы магъаналары да уллуду. Таза хауада айланыу, сууда жюзюу, лыжала бла  жюрюу, хар заманда да бир кезиуде ауузланыу чархынгы  тап халда тутаргъа, акъылынгы айнытыргъа себеплик этедиле. Башхача айтханда, эсинге жарау этдиредиле, сагъыш  этиуюнгю игилендиредиле. Андан сора да, мыйыда микротокланы жюрюулерине болушхан тренажёрла да бардыла, ала келир заманда кенг хайырланыллыкъдыла.