Къартлыкъ келди деп, тюнгюлюрге керекмиди?

Жашлыкъ-насыпны, къартлыгъ а мудахлыкъны кезиую сунабыз. Къарыуубуз, саулугъубуз кетип башласа, чачыбыз агъарса, сагъаяды жюрек. Керекмиди алай къоркъургъа къартлыкъдан? Аны юсюнден медицина илмуланы доктору, КъМКъУ- ну профессору Теммоланы Лейла бла ушакъ этгенбиз.

- Лейла, къартлыкъгъа сиз къалай къарайсыз?

- Адамланы жашаулары бири бирине ушамайдыла. Биреу, алтмыш жылында юйдегили болуп, насыбын таба эсе, башха адам а ол жыл санында ёчюлюп башлайды. Билемисиз, бир-бирлени бек насыплы кезиулери абаданыракъ жылларына тюшедиле.

Мени акъылыма кёре, адам не заманда да кесини менглигин излеп турургъа керекди. Жер башында бир инсан да шарт айталлыкъ тюйюлдю ол ким болгъанын. Билмейди. Излеуню жолу адам ёлюп къалгъынчы тауусулмазгъа тийишлиди. Жаланда окъуугъа кирир умут этип, усталыкъны сайлагъанда угъай, хар  заманда да ол кесине «кимме мен?»  деген сорууну бергенлей турургъа керекди.

- Бир жыйырма жыл мындан алгъа Колин Маккалоуну «Поющие в терновнике» деген китабын окъугъан эдим. Ол битеу дунияда да белгили чыгъармады, тиражы миллионла бла саналады. Не сейир, ол ракны проблемалары бла кюрешген алим тиширыуду. Жазыучу уа пенсиягъа чыкъгъанындан сора болгъанды.

- Ол кесини менлигин  излеген адамды. Хар инсан да кесин къыркъ, элли, жетмиш, жюз жылында не жыл санда да – не зат бла кюреширигин, заманын не затха бёллюгюн билирге керекди. «Природа не терпит пустоты» деп бошдан айтмайдыла, биз не затха итиннгенибизни билирге керекбиз. Биреу къартлыгъында терек бахча салады, ол аны битеу жашаууну жарыкъ умуту болгъанды, биреу Венециягъа барады, ючюнчю уа китап жазады, сёз ючюн, кесини жашау сынауууну юсюнден.

Къартлыкъ жашауну ахыры угъай, аны бир кезиуюдю-сыйлы кезиую. Насыпха, анда да барды жер. Жетмиш неда жюз жылыгъыз болгъанда, сиз не зат бла  кюрешириксиз, къаллай кийим  киериксиз, не аш ашарыкъсыз, ким бла жууукълукъ жюрютюрюксюз, къатыгъызда ким боллукъду аны юсюнден сагъыш этерге керекди. Бу сорууладан бирине да жууап бералмагъанла кеслерин тас этип къоядыла. 

Элли  беш жылында сейирлик, аягъы юсюне къаты сюелген адамгъа он жылдан къарасанг, тозурап, бошланып, сыфаты-къылыгъы да тюрленип... Алай нек болады? Адам къартлыгъында не зат  бла кюреширигин билмегени ючюн. Спектакльни сахнада салырдан алгъа режиссёр аны башында къурайды. Тюз алай-хар инсан къартлыгъын акъылында да къураргъа керекди. Алимле шарт тохташдыргъандыла: толусунлай болмаса да, жашауууну бир кесегин адам кеси къурайды.

- Къартлыкъ не заманда башланады?

- Халкъла  аралы  мардалагъа кёре  жетмиш беш жылдан сора.  Элли  беш  жылдан  башлап жетмиш тёрт жылгъа дери уа адам абаданнга саналады. Бир-бирле,  къартлыкъ  келгенин  ангылагъанлай,  абызырайдыла, мудах боладыла. Ол терен депрессиягъа кёчсе, врачха  барып,  багъылыргъа  керекди.  Нек  дегенде  алай  тюнгюлюп  тургъан  кезиуюнде  адам  кесини  машинасын  окъуна  кереклисича  жюрюталмайды.

-Къартлыкъ келгенде, тюнгюлюп,  ёлюп  къалмай,  жаш  замандача,  жашар  ючюн  не  зат этерге керекди?

- Къатыгъызда адамлагъа хурмет этерге, аланы сюерге тийишлиди. Адамланы араларында бир бирлери бла байламлыкълары бек уллу кючдю. Барыбызны да сакълагъан кюч.

Жаннетли болсун, мени къайын атам Далхат Чукалаевич медицина факультетде, аспирантурада, докторантурада окъугъан заманында бир  жайны  оздурмай  туугъан  элиме  чалгъы  чалыргъа  келип тургъанды. Ким  бла  чала  эдим?  Атасы эм аны тогъуз тенги бла. Аладан  бири  Аджиладан  болгъанды:  биринчи  битеудуния  урушха къатышып, жигитлиги ючюн  Георгийни  жорлары  бла саугъаланнган  адам.  Австрийка юй бийчеси  бар  эди  да, экинчи битеудуния урушда фашистле Бахсаннга бомбала атханда,  ол  юйюнде  ёлгенди.  Ол  къадар  къыйынлыкъны  кёрген  аппа  жашауну сюйгенине Далхат Чукалаевич бек сейир этгенин айтыучу эди. Ол урушлагъа кирген аппа чала  тургъанлай:  «Тобукъланып чалсам  да, сизден  артха  къалмам», - деп, сёзюне да кертичи болгъанды. Аллай адамланы кёрсенг, кёп затны юсюнден сагъыш этесе. Мени акъылыма кёре, не уллу къыйынлыкъланы кёрген адам да къадарына ыразы болургъа  керекди. Гыржыны, юйюрю, жууукълары, юйю, тукъуму, эли ючюн шукур этерге борчлуду.

- Адамны психикасын бегирек не зат ууатады?

- Стрессле.  Шёндю  иш  тапхан къыйынды, аны тас этген а тынчды. Ичгичиле, наркоманла  кёпдюле.  Ала  барысы  да  кимни эсе да сабийлеридиле. Жюрек  къыйналса,  психика  да тюрленеди. Альцгеймерни аурууу  (адам  бир  затны  да  эсинде туталмайды) жайылып баргъанын  да алимле  стрессле  бла байлайдыла.

- Бизни ушагъыбызны ызы бла оюм этерге боллукъду: къартлыкъ жокъду.

- Тюз  айтасыз,  къартлыкъ  жокъду, адам сау къадарында бир  кюнюн  да  учуз  этмезге  керекди. Кёпле жарыкъ умутларын абадан жылларында толтурадыла, насыпны да кеч сынайдыла. Алайды да, багъалайыкъ жашауну.