Халкъыны аллында инсан борчун толтургъанды

Шауаланы Миналданны аты малкъар халкъгъа эртте белгили болгьан жазыучуду. Жазыучу деп биз сёзню кенг магъанасын эсге алып айтабыз. Миналдан – 18 жылы тынгылы толмагьан къыз – жамауатха, ол угьай къыралгъа, керекли ишлени бийик инсанлыкъ даражада тамамлап, ыспасха тийишли бола келгенини юсюнден айтыла тургьанды. Махтаулу устаз, школда директорлукъ, ана тилибизде басмаланнган газетибизни редактору, ызы бла жауаплы бёлюмюню таматасы, айтылгъан журналист – была барысы да терен билим, саясат тирилик, миллетине сюймеклик бла усталыкъ излеген къуллукъладыла, алай Миналдан бирине да чып тюшюрмегенди –  табийгъатдан келген фахмусуну кючю бла жарытып, ишлегенди.

Миналданны бек магьаналы къылыкъ шарты къаллайды, не бла байламлыды деп сорсала, ким да ол кюрешчиди дерикди. Миллет ючюн кюреш бардыргъан, аны тёрелерин, ниет тазалыгъын сакъларгьа итинип, хар сёзюн, атламын анга бойсундургъан тиширыуду дерикди. Ол, газетибизни маданият бёлюмюню таматасы болуп ишлей, кёп жаш адамлагьа болушлукъ этгенди, эслиликге, сабырлыкъгъа, жазгъанда сёзню кереклисин сайларгъа юйретгенди.

Ол газет ишни борчу бла байламлы жанрланы очерк, ачыкъ сёзлю статья, жамауат, саясат, фельетон дегенчаланы устасыды. Аланы барысын да ол миллетни тарыхына, адети-тёресине, маданиятына жоралап, кюрешни жолундан таймагьанды. Аны суратлау хапарларыны, повестьлерини, романыны (трилогиясыны) баш жигитлери да кюрешчиледиле.

Шауаланы Миналдан литературагьа 1930 жылланы экинчи жарымында келгенди. Ол къууанчлы кезиу эди:  литературагьа Къулийланы Къайсын, Отарланы Керим, Будайланы Азрет, Залийханланы Жанакъайыт, дагъыда башха поэтле, жазыучула келип, жангырып башлагъан. Алай къууанч бла жарсыу, насып бла къыйынлыкъ эгизле кибикдиле – бирге жюрюйдюле: аны айтханыбыз – 1930 жылла сёз искусствону азатлыгъына тузакъ салып, эркинлигин барамталагъан заман эди. Ол себепден литератураны адамлары, фахмуларын ачыкъларгъа итинселе да, муратларына жетип бармагъандыла: кими суратлау-эстетика мардалыкъгъа табыннганды, башхасы къырал саясат тежегеннге ийнанып, класслыкъ сезимден чыгъалмагъанды. Болсада жазыучуну фахму жарыгъын саясат ёчюлтюп къоялмайды – Шауаланы Миналдан а фахмулуланы тизмесинде эди, кеси да жазыучулукъ ишин назмучуча башлагъанды.

Ол жаны бла аты уллу поэтле бла тенг айтыллыкъ эсе да, аны фахмусуну энчилигин прозада кёрюп, чыгъармачылыкъ къадарын аны бла байламлы этгенди. Алай ол поэзияны чырагъын да жандыргъанлай тургъанды. Бютюнда 1970-1980 жыллада жазгъан назмуларын эсге тюшюрсек, фикири, жашауну юсюнден сагъышлары терен болгъанларын, жюрегинде бийик поэзияны оту жанып тургъанын ангыларыкъбыз.

Туугъан жерине, миллетине сюймеклик, ниет тазалыкъгъа бла миллетле араларында тенгликге итинмеклик Шауаланы Миналданны поэзиясын, прозасын да бирча жарытханлай келедиле. Ол тюрлю инсанлыкъ байлыкъла уа кюреш бла байламлы сакъланадыла. Анга аллай уллу магъана бермесе, жазыучу романына «Кюреш» деп да атамаз эди. Миналдан аны 1930 жылланы ахырында жазып башлап, малкъар халкъ кёчгюнчюлюкден азатланнгандан сора «Мурат» деп басмалагъанды.

Ана тилде жазылгьан ол биринчи романды. Анга кёре бизни сёз искусствобузну айнытыуда «Муратны» магъанасы уллуду. Бютюнда аны хапарлау, сюжет жиби, сыфатла къаууму, сёз байлыгъы, жигитлени ич ниетлерин ачыкълау мадарлары –  была барысы да литературабызда жангы башламчылыкъны атламлары болгъанларын эсге алсакъ, романны магьанасын тынгылы ангыларыкъбыз.

«Мурат» жазылгьан эмда басмаланнган жылла къыралны саясаты бла ниети искусствогъа энчи излемле салгъан кезиую эди. Заманны тежеулерин неда орус литератураны тёрелерин Миналдан сан этмей жазгъанды романын деп кесаматласакъ, жалгьан сёз айтыр эдик. Алай ол миллетни жарсытхан кемчиликлени, аны ашауун-жашауун, тарых жолун, тиширыуланы къадарларын унутуп, саясатха шежда этген жазыучуладан тюйюлдю: фахмусу бла жюрегинде жамауатха тутхан мураты, къуууму белгилеген суратлау – эстетика излемлеге бойсунуп къурагьанды чыгъармасыны сыфатла къауумун.

«Кечерлеми» деген повестинде уа Асият, зор жашауну кюйсюзлюгюн сынап, сюймеклик, намыс, ёхтемлик ючюн сермеширге керек болгьанын ангылай башлагьанладанды. Ол алыкъын къарыусузду – кюрешчи тюйюлдю... кюрешчи эсе да, халкъ ючюн угъай, ёз башы ючюн кюрешчиди. Алай уллу да гитчеден башланнганын, хар затны диалектика ёсюую барды деп айтыр кереклиси жокъду: Асият кенг жолгьа чыгъарына автор бизни ишексиз этеди. Асиятчаланы сермешлери келтирген эркинликни татыуун Зайнаф сынайды. Алай биреуню кючю бла ышырылгъан насып, терк окъуна селейип, кишини жылытмаз эди. Зайнаф малкъар халкъны культурасы, илмусу, билими ёсюп башлагъан кезиуню адамыды. Ол жаны бла биринчи хайырлы атлам этген билимли тиширыуду.

Жашауну диалектика бирликде кёргюзтюу Миналданны прозасына баш тёреди. Къууанч бла бушуу, адамны жюрегинде тюрлю-тюрлю сезимлени сормай-ормай тюбешиулерин искусствону тилине айландыргъан тынч тюйюлдю. Анга тынгылы хат, къара бла акъ угъай, тейри къылычны бояулары керекдиле. Миналданны прозасы ол даражадады.

Алай бла, поэзия бла хапарлау жанрла аны фахму энчилигиди. Аны биринчи романы «Муратха» алыкъын тийишли багъа берилип, керекли жылы сёзле айтылмагъан эселе да, ол прозабызны отун ышыргъан чыгъармаладанды. Эштада бюгюнлюкде малкъар литературада тиширыуланы сыфатларын алып къарасакъ, Асиятха жетген табылмаз. Миналданны бек махтаулу чыгъармалары тиширыуланы къадарларына жораланнгандыла. Асият («Мурат»), Зайнаф («Кечерлеми»), Керимат («Атасыны башлыгъы»), Балдан («Балдан») эм башхаларын эсге тюшюрсек, Шауаланы Миналдан миллетибизни ниет байлыгъына махтаулу, уллу ыспасха тийишли юлюш къошханын ангыларыкъбыз.

1980 жыллада ол «Муратны» экинчи китабын («Тейри жарыгъы»), Байсолтанланы Алимни юсюнден «Тенгиз сарнагъанда» деген повестин жазгъанды. «Муратны» ючюнчю китабы бла да къууандыргъанды. Ала барысы да жазыучу халкъыны аллында инсан борчуна кече-кюн демей, сагъайгъанлай жашагъанына шагъатдыла.

Толгъурланы Зейтун. 2007 жыл.
Поделиться: