Таза жюреги, керти фахмусу бла игиликге къуллукъ этгенди

Къабарты-Малкъарны халкъ жазыучусу Токумаланы Жагъафар дуниясын алышдыргъанлы быйыл он жыл толлукъду. Ол малкъар адабиятда энчи, белгили ыз къойгъан жазыучуланы санында эди. 1985 жылда Токума улугъа республиканы литературасыны айнытыугъа салгъан къыйыны ючюн КъМР-ни Баш Советини Президиумуну Сыйлы грамотасы берилгенди. Ол Къабарты-Малкъарны искусстволарыны сыйлы къуллукъчусуду. 

Жазыучуну бийик адамлыкъ шартлары,  жашаугъа сейир къарамы болгъанларын  жууукълары,  тенглери бюгюнлюкде да чертгенлей турадыла. Жашауну алай иги билген, терен ангылагъан адам жазаллыкъ эди  «Ёксюзню къадары»,  «Ыфчыкъ», «Следовательни хапары» дегенча чыгъармаланы, «Дертли къама» трилогияны да. Ол, сёзсюз, малкъар драматургияны айныууна да уллу себеплик этгенди.

Жагъафарны фахмусуну бийиклигини хайырындан болур, ол малкъар адабиятда биринчи трилогия жанрны кийиргени да. Аны биринчи китабы «Дертли къамады». Ол 1976 жылда тюшгенди окъуучуланы къолларына. Анда автор малкъар халкъ Совет власть тохташдырылгъынчы сынагъан къыйынлыкъланы юсюнден хапарлайды. Эменланы Жамбот а, унугъуп туруп, артда уа, къоркъмай, бугъоуланы башларындан атып, жангы жашаугъа итиннгенлени жыйымдыкъ сыфатыды. Азатлыкъ ючюн  ол жанын, къанын да аямайды. 

1979 жылда романны «Къурч бюгюлмейди» деген  ат бла экинчи кесеги басмаланнганды. Мында жазыучу коллективизацияны жангы кёз къарам бла сюзерге итиннгенди. Халкъ юйреннген жашау къысха заманны ичинде башха жанына бурулгъаны себепли адамланы орталарында ангылашынмаулукъ чыгъады. Ол иги болмагъанын ачыкъ сезген жазыучу жигитлерини сыфатларыны болушлукълары бла окъуучугъа миллетни арасында къаугъаны тапсызлыгъын ангылатыргъа кюрешгенди.

«Жукъусуз таула» ючюнчю китапды. Ол, 1983 жылда басмаланып, репрессияны отлугъуна къажау поэмады дерге боллукъду. Малкъар халкъны жашаууну бу кезиую ажымлыды. Жагъафар кеси да ол къыйынлыкъланы ёз жюреги бла сынагъаны себепли,  бу тема анга бютюн жууукъ болгъанды.

Жазыучуну шуёху, къалам къарындашы Шауаланы Хасан бир статьясында Токума улуну былай эсгергенди: «Тенглери – къазахлы жашла бла къызла – Ата журтлары бла ёхтемленип сёлешген сагъатларында, Жагъафар, секирип ёрге туруп: «Мени  Ата журтум жокъду!» – деп къычыргъанды, устаз да тынгылап тургъанлай, артдан келирге боллукъ палахны арталлыда эсине алмай. – Мында мени ёз тукъумуму жюрютюрге окъуна эркинлигим жокъду, мен Избаиров угъай, Токумаевма!»

 Бу сёзле аны кертиликни излегенин, анга къуллукъ этерге хазыр адам болгъанын кёргюзтедиле. Не къыйын болумлада да кесини менлигин тас этмеген, миллетине табыннган инсан  жигитге саналады. Жагъафар аланы санынданды. Ол чынтты патриотду, интернационалистди. Трилогиясыны бетлеринде да  къабартылы халкъ бла байламлыкъ жюрютюуню уллу магъаналы иш болгъанын белгилеген сюжетлери аслам жерни аладыла. Миллетле аралы шуёхлукъ бусагъатда бек кереклигин биз барыбыз да ангылайбыз, мында кётюрюлген проблемала энтта да жашауда жерлерин тапханлай келедиле. Аны себепли тарых болумланы, жашау кертиликни тап суратлагъан чыгъармала бюгюнлюкде бютюн къыйматлыдыла.

Жагъафарны таза жюреклиги, игиликге итиниую къайсы чыгъармасында да ачыкъ эсленедиле. Ол повестьлеринде, хапарларында, романларында,  эртте-кеч болса да, тюзлюкню хорларыгъына, жамауатны ариу жашаугъа чыгъарыгъына  ийнаннганын билдиреди.

Аны 1993 жылда чыкъгъан «Курнаятчы Алдарбекни хапарларын» къолгъа алгъан уллайгъанла, сабийле  да, баям,  уллу кёллюлей къалыр амаллары жокъ эди. Аланы окъугъанла, белгили Барон Мюнхгаузенни эсге тюшюрюп, ышарадыла. Алдарбекни бёрюле бла сермешиую, бразилиячыла бла футбол ойнагъаны, японлу каратечиле бла тюйюшгени эм бирси сейир хапарлары жазыучуну таркъаймагъан  фантазиясын, чамны устасы болгъанын ачыкълайдыла. Аны юсюнден Токума улуну иги  таныгъан Социалист Урунууну Жигити Моллаланы Шарафутдин  да айтханды.

- Мени шуёхум хычыуун адамды, жашауда, чыгъармаларында да чамгъа жан сала билгенледенди. Ала къысха жазылыпдыла, алай магъаналары уа  теренди, - дегенди ол.  Жагъафарны масхара этиу хунерине, бу жанрда  уллу  фахмулугъуна  аны аламат пьесаларын окъусакъ да тюшюнебиз. 

Заман бара барса, адам улу, чыгъармачылыкъ иш бла кюрешген инсан а бютюнда,  жашауунда тюбеген болумлагъа къайтады, кёп затланы эсине тюшюрюп, жангыдан сагъышха къалады. Токумаланы Жагъафарны 2006 жылда чыкъгъан «Мени ёмюрюм» деген уллу  биографиялы романында  ол  халкъы бла бирге къаты байламлыкъда болгъанын чертип, XX ёмюрню къыйын тарыхына энчи кёз къарамын белгилейди. Чыгъарманы ахыр бетлеринде Жагъафар миллетини бир жумушуна жарагъан эсе, кесин насыплыгъа санагъанын билдиреди, кёп къыйынлыкъгъа тюшгенликге, жашуундан тарыкъмайды, адамланы бушуулары, къууанчлары да аны жюрегинден ётгенин айтады. Бу китап, жазыучуну къадары сейир, ныхытлы, акъ-къара тюрсюнлю болгъанын ачыкълап, бюгюн жашагъанлагъа эрликни, жигитликни, жашауда апчымаулукъну юлгюсю, къыйматлы дерси  болуп къалгъанды.