Юйюрге жан къошулгъанны къууанчлы жумушлары

Хар халкъны миллет энчилигин ачыкълауда юйюр тутхан, юй жюрютген адетлени магъаналары уллудула. Жангы юйюр къуралгъан кюнден башлап, аны жашау жолун ызлай барсанг, халкъны адети, къылыгъы, тёрелери, ырыслары, ийнаныулары, кёлден чыгъармачылыгъы, хунери, усталыгъы да кёз аллынга келип къаладыла. Ол а миллетни узакъ ёмюрледен бери ишлене келген кесилигин энчилерге, жюрек сырын тинтирге, ангыларгъа онг береди. Малкъар халкъны миллет энчилигин, ич дуниясын баямлауда да аллай амал хайырланылса - тюзю олду. Бу материал да ол тема бла байламлыды, аны хазырлагъанда Гуртуланы Мариямны, Маремшаова Иринаны ишлери хайырланнгандыла.   

Ата-ананы не заманда да юйюрге жан къошулгъандан уллу къуунчлары болмагъанды. Сабий дегенинг юйюр жашауну бютюн магъаналы, бютюн насыплы этеди, дуниягъа да башхача къаратады. Малкъарлы тиширыуну намысы бек жюрюгенди. Ананы уа артыкъда ариу кёргендиле, уллу-гитче да эс буруп, сакъ болуп, сыйын кётюрюп. Таулу тиширыу къаратонлукъдан бек бир затдан да къоркъмагъанды. Къаратон болса, ол къыйынлыгъына аны эринден айырылыуу (къоюлууу) неда баш иесини экинчи къатын келтириую да къошула эди. Аны себепли жаш къатын ала, къыз да эрге чыгъа туруп, той-оюнну кезиуюнде, жастыкъларын бир этген жаш адамла толу юйюрлю болсунла деп, кёп тюрлю тилекле тиленнгендиле, адетле этилгендиле, дууала жазылгъандыла. Ол а халкъны жашау жоругъун белгилеген шартладан бириди.

Тиширыу эрге чыкъгъанлай окъуна теркирек къарыны болур ючюн таш салыу, дууа, хыйны дегенча затладан себеплик излегенлей тургъанды. Сабий туугъанлай а, эр бла къатын бир бирлери бла татлы болгъанларындан сора да, эки тукъумну арасында байламлыкъ кючленип, жаш ананы жангы юйюнде (эр юйюнде) намысы, атаны уа жамауатда сыйы кётюрюлгендиле. Юйюрге жан къошулур кюннге алгъадан тынгылы хазырлана эдиле малкъарлыла. Алай аны да мардасы болгъанды. Адетден тышында чыртда жукъ этилмегенди. Халкъны бу зат бла байламлы эрттеден келген ырыслары бек кёпдюле. Бюгюнлюкде окъуна сабий табарыкъ тиширыу, баласы дуния жарыгъын кёргюнчю, анга не бешик быстыр, не кийим хазырламайды. Ол ишни тамамлау аны къысха жууукъларыны борчларыды. Ала, заман жууукълаша келгени къадар, кишиге да билдирмей, къууанч тыпырлы болуп, эгечлерини (келинлерини) къутулурун ашыгъып сакълайдыла.

Къарыны болгъан тиширыугъа малкъарлыла ауур иш этдирмегендиле. Ол да олтуруп, кокаланып турмагъанды, къолундан келгенча ишлерге кюрешгенди, юй жумушлагъа къарагъанды.

Таулула ананы бла баланы аман кёзден, жинден, башха къыйынлыкъладан сакълар амалла излегендиле. Ол себепден тюрлю-тюрлю дууала окъуп, алгъышла айтып, тилек этип тургъандыла. Къарыны болгъан тиширыугъа хайыуанны, жаныуарны, къанатлыны неда къурт-къумурсханы ёлтюрюрге жарамагъанды. Аны къайгъы сёзге барыргъа, къабырлагъа жюрюрге, отха юфгюрюрге да эркинлиги жокъ эди. Ырыслагъа кёре, ол затланы эсине алмагъан тиширыуну сабийи не саулукълу, не акъыллы, не ариу боллукъ тюйюл эди. Къарыны бар тиширыу кесин башхаракъ жюрютюрге борчлу эди – уялчагъыракъ болургъа, таматаланы кёзлерине да азыракъ урунургъа.

Кавказны бирси миллетлерича, малкъарлыла да къыздан эсе, жаш тууса бек сюйгендиле, къууанчны да анга кёре этгендиле. Жашха тукъумну юзюлмезлик, ёчюлмезлик чирчигинеча къарагъандыла. Аны туугъан хапарын айтханнга уа аламат саугъала бергендиле сюйюнчюге. Тунгуч улан тууса, къайын ата да келинин, юйюрюню бир адамынча, багъалы кёргенди. Туудукъчукъгъа уа –  тукъумну жангы къууанчына атап, мал союп,  къурманлыкъ этгендиле таулула. Къурманлыкъ малны боюнун не жангы туугъан сабийни аппасы, неда юйюрде тамата эр кишиледен бирлери тартып болгъанды. Сабийни мангылайчыгъына уа| союлгъан малны къанындан жакъгъандыла. Буруннгулуланы ийнаныуларына кёре, ол зат аны аман кёзден сакълай эди, кюч-къарыу бере эди, ариулукъ да къоша эди.

Къыз туугъанны иши башхаракъ болгъанды. Ол хазна къууанчха саналмагъанды, байрам да этилмегенди. Аны алайлыгъыны сылтауу белгилиди. Не заманда да къыз ата юйюнде «къонакъ» эди, «тышына кетерик адам». Къыйын жашагъан юйюрге, ол ата юйюнде не бек ишлеп кюрешсе да, къыз дегенинг –  жюк эди.

Кертиди, жаш, къыз тууса да, сабийни бешикге салыу, итлик чачын жюлюу, аны биринчи атламы, тиш чыгъарыуу дегенча тюрлю-тюрлю байрамла тиширыуланы кеси араларында кёп эдиле. Сабийни бешикге салыуну байрамына аслам эс бурулгъанды. Аны бешикге да саулукълу, сынамлы, акъыллы, намысы жюрюген тиширыу сала эди. Аллай кезиуледе кёп тюрлю мажюсю адетле да этилгендиле. Сёз ючюн, къагъанакъны бешикчигини тюбюне алгъа темир сыныкъчыкъ, ызы бла бичакъ, къама салып болгъандыла.

Бир-бирде уа, бёленип тургъан къагъанакъны къатына жанларгъа боллукъ шайтанны, жинни «жумушатыр» акъылда, быстыргъа чёргеп, гыржын туурамны бешигини баш жанына букъдура эдиле. Дагъыда, аман кёзден сакълар ючюн, сабийни мангылайчыгъына къурум жакъгъандыла. Былай этсек, татлы жукъларыкъды деп да алгъа бешикге киштикни бёлеп, ызы бла, аны бери алып, сабийни бёлегендиле. Халкъ диннге къайтхандан берисинде, дууа жазып, бешикни баш жанына салыу да тёреге айланнганын белгилерчады.

Сабийни итлик чачын ким жюлюсе да, ол аны аталыгъына саналгъаны да эрттеден келген тёреледен бириди. Гюттю биширип, сабийни эки бут арасы бла ётдюрюп, итлеге атхан адет да жюрютюлгенди. «Биринчи атламны» байрамында, сабий не ишни сайларыгъын билирге сюйюп, тепси бла аны аллына татлы ашарыкъ затчыкъла бла бирге тюрлю-тюрлю иш керекле да салгъандыла. Аны сайларыкъ усталыгъын, ишин да ол аладан къайсына узалгъанына кёре билгендиле. Сабийге атап терек да орнатхандыла. Аллай терекге артда, къолундан келе башлагъанлай, сабий кеси къарай эди.

Алай бла юйюрге жан къошулууну магъанасы таулулада айтып-айтмазча улу эди –  байрамгъа, къууанчха айланып къалгъан бир иш. Ол адетлени, тёрелени кёбюсю мажюсю заманладан келе келгенди. Муслийман динни алгъанлыкъгъа, таулула къалыубаладан бери жюрютген жашау къылыкъларын къойгъандыла неда унутхандыла дерге да жарамаз. Аны себепли малкъарлыланы сабий туугъанда этген адетлерине къарасанг, аланы жашау жорукъларындан кёп зат билинеди.

Сабийни адеп-къылыкъгъа юйретиу, тюз жолгъа салыу дегенча уллу магъана тутхан ишлени тинтиу да миллетни энчилигин ангыларгъа, билирге элтген жолду. Хар миллетни да тамата тёлюсю ызындан келген тёлюге жашау сынауун кесича къояды, кёргенин, билгенин, дуниягъа кьарамын кесича айтады, кесича ангылатады. Бусагъатда малкъарлыланы эртте заманладан келген ахшы адетлерин, тёрелерин юйюрде, школда башха окъуу юйледе да хайырлана башлагъандыла. Ол игиди. Болса да, аны бла чекленип къалыу тюз тюйюлдю. Халкъны менталитетин толу ангыламакълыкъ – аны жангы тёлюсюне миллетни ёмюрле теренинде къуралгъан энчилигин сакълатырыкъ затды.

Малкъарлыланы сабий туугъанда жюрютген адетлери таулу тиширыуну дуниягъа къарамын ачыкълайдыла. Халкъны адет- къылыкъ жаны бла миллет энчилигини юсюнден сёз баргъанда, аны эсге алыргъа керекди.