КъМР-ни, КъЧР-ни да халкъ поэти, РФ-ни М. Горький атлы Къырал саугъасыны, Халкъланы шуёхлукъларыны эм Сыйлылыкъны орденлерини иеси Зумакъулланы Мустафаны къызы Танзиля бу кюнледе кесини туугъан кюнюн белгилегенди.
Танзиляны чыгъармачылыкъгъа итиниулюгю сабийлигинден башланнганды. Узакъ Гирхожанда сабий кёлю бла айтылгъан тизгинле, артда Къыргъызда «Бизни сёзюбюз» эм «Бирге жырлайыкъ» жыйымдыкълада басмаланнган назмула ал атламла болгъандыла. «Къаяда гюлле» деп атагъанды ол 1959 жылда дуния жарыгъын кёрген биринчи къарылгъач китабына уа.
Алай бла башланнганды шайырны къыйыры-чеги болмагъан чыгъармачылыгъы. Отуздан артыкъ аламат, бирсилеге ахырда ушамагъан, энчи назму жыйымдыкъланы автору, аны сёзюню кючю бюгюнлюкде да адабиятыбызда жол кёргюзтген жарыкъ жулдузча жанады.
Шайырны башха-башха жыллада чыкъгъан китапларыны хар бири да халкъыбызгъа хан саугъала болгъанларына уа не сёз. «Тауланы жыры», «Чирахтан», «Сокровенность: стихи и поэма», «Кёз жарыкъ», «Жазыусуз жазмала», «Ата юйюм: назмула бла поэмала», Сайламла китапларында эм башхаларында басмаланнган чыгъармалары битеудуния поэзия темалагъа кёре кеслерича энчи белгиленип жазылгъандыла. Туугъан жер, халкъ, жашау айланчла, ажымлы къадарла, кертилик, кертичилик, сюймеклик – была бары да жазыучуну къаламындан кюч алып, окъуучуну базманына салыннган ангыламладыла.
Сёзсюз, малкъар поэзияны бюгюннгю бийикликлеге жетгенинде Танзиляны къыйыны айтып-айтмазча уллуду. Аны чыгъармачылыгъы кюнню, желлени, жулдузланы, сууну, отну, тауланы дуниясыды. Бу ариулукъда заман да тохтап къалгъанча кёрюнмеймиди?! Заман а – ол абстракциялы болумду. Танзиляны поэзиясыны теренлигине къошулгъан насыплы чакъларыбызда, биз аны барыуун эслемейбиз, ол керти да абстракциялы болумгъа айланады, ол теренликде жашауну солууун сезип, аны бирде ырахат, бирде тынчлыкъсыз, тынгысыз толкъунларына бёленип, толусунлай ол дуниягъа тюшюп къалгъанча болабыз.
Жашау кертиликни кёргюзтюп, адамланы жюреклерине асыу болгъан поэтле уа кёпмюдюле бу дунияда? Бу соруу эсиме терк-терк тюшюучюдю. Ол кезиуледе жангыдан къайтып Танзиляны назмулары келедиле акъылыма. «Аны сёзю адамлагъа асыугъа берилгенди», - деген эди бир жол къарачай-малкъар поэт Додуланы Аскер. Аны керти да алай болгъанына, шайырны ниет байлыгъына, тазалыкъгъа итиндириу сёз кючюне хар окъугъаныг сайын сейирсинмегенлей къалмайса:
Жараларым да къыйнап.
Инжилсем да чабалмай,
Жашаугъа ачыуланмам.
Не тик болса да жолум,
Кирсиз болсун ансы
Ниетим, эки къолум, - деп белгилейди кёз къарамларын ол кеси да.
Хау, жыйырманчы ёмюр адам улуну жашауунда кёп кёз къарамланы тюрлендиргенди. Алай адам кеси сайлау этерге эркин болгъанды къайсы заманлада да адамлыкъны жолларын огъесе башха ызланы. Аланы къайсы бирине сюеллиги аны, жаланда аны энчи сайлаууду. Таулу поэт Зумакъулланы Танзиля ол сайлауда ишексизди, бийик инсанлыкъны юлгюсюдю. Аны ол жаны бла тохташыулугъу уа тау Гирхожанда аппасы Юсюпланы Шамшюдюнню бла ыннасы Шахийни юйюрюнде тамырланып кюч алгъанды.
Кесини заманында Къулий улу Къайсын кёре билмеген инсан поэт болмайды, дегенди. Гирхожанны бийлеген тау тёппелени кёрген, аппасыны эрттегили жырларына, ыннасыны жомакъларына тынгылагъан Танзиля да, аланы акълыкъларындан, тазалыкъларындан юлгю алмай къоярыкъ болурму эди. Ол юлгюледен къуралгъанмыдыла да аны биринчи назму тизгинлери, биз огъарыда сагъыннган «Къаяда гюлле» деген жыйымдыкъгъа кирген биринчи чыгъармалары да.
Тау тёппелени, тыпыр ташны сыфатлары уа анга тюзлюкню, кертиликни, сюймекликни белгилеридиле ёмюрлеге. Ол кесича энчи ангылайды туугъан жерини жарыкълыгъын, жылыулугъун, ариулугъун. Гирхожан, Ышканты – поэт аланы бир заманда унутмайды, ала аны ниет сайлауларыны базманлары болгъандыла жарсыу, къууанч кюнлеринде да.
Бизни тау тёппелерибиз саулай халкъыбызгъа къайсы заманлада да жашаргъа, бюгюлмезге, сынмазгъа энчи кюч-къарыу бергендиле, бийикликлеге, ниет тазалыкъгъа итиндиргендиле, жашауда, сюймекликде, поэзияда да. Профессор Кучукланы Зухура кесини «Онтологический метод как ядро этнопоэтики» деген китабында былай жазады: «Г.Башлярны классификациясына кёре, таулуланы асцензиональный этносха санаргъа боллукъду, «бийикликни комплекси» болгъан, ёреликге, кёкге итиннген, тартылгъан». Кертиди, биз ол ышанланы Танзиляны халкъ поэзиясында да шарт эслейбиз:
Тау бийикликлеге сейирсиннгендиле
Кёп назмучула, ётюп тау сууладан,
Таулула бийик болгъанларын кёрмей
Мында кёкге жетген бийик тауладан.
…Таула былай бийик андан болурла,
Таулуну бийиклигин кёргюзтюрге.
Ёмюрден бери андан сюелелле
Чал башларын ёхтем кётюрюп ёрге.
Гитчелей окъуна Ата журтундан айырылгъан поэт тауланы бийикликлерини, тикликлерини, ёреликлерини юсюнден былай сейирлик, былай шатык жазмай къоярыкъмы эди, аладан тансыгъын алыр ючюн. Таула шайыргъа къатылыкъны, тёзюмлюлюкню, тазалыкъны белгилеридиле, поэзиясында да ол алагъа аны ючюн терк-терк къайтады.
Сау онюч жылны ёз жерлеринден узакъда болгъан поэтле, артда къайтып аны кюнюне жылыннганла, жарыгъын кёргенле, сууларын татханла бийик тауларыны сыфатларын халкъларыны сыфаты бла байлап, кёп назму тизгин такъгъандыла, аланы араларында Къайсын, Керим, Танзиля, бирси сёз устала да. Хау, Къайсыннга, башхалагъа да асыры кёп къайтаса ол темагъа деп тырман этгенле да болгъандыла, алай жюрек учунууну, илхамны тыярыкъ кюч бармыды да, бу хаух дунияда уа бютюнда. Танзиля да ол даулагъа кесича тиширыу ауазы бла, алай шатык, шарт жууап бере билгенди: «Да мен а Къайсынны сюеме бютюн/Тауларымы алай сюйгени ючюн/Мени кёзлерим бла кёргени ючюн /Менде жюрек бла ангылагъаны ючюн/».
Юбилей интервьюларындан биринде поэт кеси былай айтханды: «Бизни халкъ не заманда да тауланы, ташланы юсюнде жашау турмуш этгенди: намазлыкъ да – таш, жашау жолубуз да – таш, ташдан ишленнгенди юйюбюз, халкъ да ташча къаты болгъанды». Аны «Таш» деген назмусунда да ол оюм толу ачыкъланады. Таш жеринден юзюлгенине чыдаялмай, тюшгенинде ачыгъанындан чачылып къалады. Адам да Ата журтундан юзюлсе, алай болмаймыды да?! Ол хыйсапдан къайтхандыла «алтын тёлюню» поэтлери ол темагъа алай терк, жюреклерин ачытхан жарала тартылмагъанлай, жабылмагъанлай, унутулмагъанлай, тынчлыкъсыз болуп.
Адабият дунияда Ата журтну, тыпыр ташны темасын кётюрмеген поэт табыллыкъ да болмаз. Миллет поэзиябыз бла байламлы ол жаны бла сагъышлансанг, эсинге Танзиляны «Адамны журтуна, журтну адамгъа термилиую» поэмасы келмей да къалмайды. Туугъан жерден, къарлы акъ тауларыбыздан айырылыу, ансыз жашау аны жигитине жюрек ауруу тапдырып, къадарын къара булутлагъа батдырып, ашагъан гыржынын татыусуз этеди, кёз ачдырмагъан къарангылыкъгъа чёргейди, «тыш жерни чууакъ кёгю да анга туманлы кёрюнеди». Ол кезиуде эшитилген аны жюрек таралыулары уа сау халкъны, миллетни тилегича эшитиледиле:
Тилейме, Аллах, жер бла, кёк бла,
Жарыкъ кюн бла манга танг да атар!-
Сыйлы файгъамбар кийген бёрк бла,-
Туугъан жериме мени къайтар! - деп.
Былайда дагъыда аны «Урушха къажау поэмасын» къалай сагъынмагъанлай къойгъун. Бюгюнлюкде дуния, адам улу да къаугъаланы, урушланы ауларына тюшюп тургъан заманларында аны бу дастаны бютюн магъаналыды. Мында жашау, тарых, Аслижанны, Саматны ачы къадарлары, сюймеклик – сюжетни барысын да бирлешдирген а урушну къужур бети. Автор билгенича, къарыуундан келгенча, поэтика сёзю бла анга къажау турады. Къазауатны оту жаннган жерде насып, къууанч къуруйду, олду поэтни жарсытхан, мудахландыргъан да: Ненча жюрекге бичакъ/Ачы жара салгъанды!/ Ненча элчим кебинсиз/Жерге батып къалгъанды!/ - дейди ол…
Ол кюнлени къайтыргъа боллукълары бек къоркъутханды авторну. Биз а ийнанабыз бюгюн да, тарыхны озгъан кюнлериндеча, тюзлюкню хорларыгъына, аны жол табарыгъына да. Танзиляны ёлюмсюз поэзиясы да, ол узакъ жылладача, жангыдан ышаныулукъну жилтинин жюреклеге сала, кёл этдиреди. Сёзсюз, поэма окъуучуну къайсы болумлада да хорлатмазгъа, къара кючлеге бойсунмазгъа юйретеди эм бюгюнлюкде уллу магъананы тутхан насийхатлыкъны этеди:
Жер тынчлыгъына бизбиз къалауур.
Бир такъыйкъагъа унутмай аны,
Тохтамаз ючюн бизге кюн жарыу,-
Тилек этеме, алып къаламны,
Нёгерге излей хар тюз адамны.
Ма алай бла Танзиля не заманлада да бизге керти сёз нёгер болуп, тюз жолланы сайларгъа, аладан таймазгъа юйрете келеди, терсликден тыяргъа кюрешип, тюз адамланы кючлерине ийнандырады. Адабият кесаматчы Дмитрий Быков орус поэтесса Анна Ахматованы юсюнден айтхан заманында, ол насыпсызлагъа, тюнгюлгенлеге аламат ушакъ нёгер болгъанды, жапсарыргъа кюрешген угъай, тин бийикликни кёргюзтген, аны юлгюсюн туура этген, деп жазгъанды. Бу сёзлени биз да кесибизни малкъар шайырыбыз Танзиляны юсюнден базынып, толу эркинлик бла айталлыкъбыз. Ол кеси да къыйынлыкъда бюгюлмегенлей, «жер сюргенди, тылы ийлегенди, жаланнгач кюнлеринде онглугъа тилей бармагъанды, он бармагъына берчле тюшюп, керек болса зат, тау башладан кирсизлик, жерден тёзюмлюк» тилегенди, къатындагъыланы да къайсы болумла да тюз алай ачыкъ, кирсиз жюрек бла жашарча кёллендире билгенди.
Асламланы тизгинлери бири бирине ушатылып жазылгъан кезиуледе да, окъуучу Зумакъулланы Танзиляны макъамлы сёзлерин биринчи ноталарындан окъуна шатык ангылап, танып къойгъанды. Аны аламат назмулары, дастанлары къайсы заманлада да малкъарлылагъа таянчакълыкъ этген инбашла болгъандыла. «Таулула», «Туугъан жерим», «Ата журтум», «Назмучуну жыры», «Анама», «Жюрекден кечгинлик тилеу» дегенча назмула, «Урушха къажау поэма», «Адамны журтуна, журтну адамгъа термилиую», «Кязимни къайтыуу», «Ханийни тюшю» эм башха поэмалары жашауну, къадарны, ёмюрлюк къыйматланы, халкъны, жамауатны юсюнден айтылгъан терен магъаналы толу хапарладыла.
Жашауда тюрлениулени кеси кёзю бла кёрюп, терсликге, тюзлюкге кесича багъа бичип, миллетини тамблагъы кюнюне къайгъырыу бла жазылгъан тизгинле уа къайсы бирибизни да, сёзсюз, уллу кёллюлей къояр амаллары жокъду. «Танзиляны чыгъармачылыгъы халкъ жашауну кюзгюсюдю», -деп жазгъанды Додуланы Асият. Керти да, заманны белгиси болуп, дуниягъа айтылгъан адамла бла шуёхлукъ жюрютюп, адамлыгъыны, инсанлыкъ сезимини, сёзюню кючю бла бийиклеге чыгъалгъан Малкъарны шайыры Зумакъулланы Танзиля бюгюн да халкъыны жарсыулары, къууанчлары бла жашайды, болушлукъ керекге эс тапдыра, ахшы адамлагъа керти тенг бола. Заманны барыуу алайды дерге сюйюучю эди уллу адабиятчы, профессор, Танзиляны керти шуёху
Толгъурланы Зейтун а, жашау тюрлениулеге философча къарап, сагъышланып. Заманны барыуунда бизни Танзиля не заманда да халкъыны жарыкъ жырын айта жашайды.
