Нарт сёзле – халкъны жашау суратлары

Къарачай-малкъар кёлден адабиятны бек эски, бек эрттегили, ёмюрледен бери сакъланып келген жанры – нарт сёзле, акъыл сёзле, халкъ айтыуладыла. Была халкъ эс этип, сакълыкъ бла иш кёллюлюкню, акъыл-эсни тюйюмчегидиле. Жашауну юлгюсю бола, эскиден жангыгъа, ата-бабадан, туугъан-туудукълагъа кёче, эскирмей, тот басмай келген фольклор байлыгъыбыздыла. Аланы юсюнден чыгъармаларын, жыйымдыкъларын алимлерибиз басмалагъанлай турадыла, аланы санында, белгилисича, Журтубайланы Махти, Журтубайланы Хыйса эм бирсиле да бардыла.

Къарачай-малкъар аууз адабиятда нарт сёзле, башха тюрк тилледеча, орус тилдеча (пословицы, поговорки), экиге бёлюнюп тинтилмегенликге, ол магъананы тас этмей, къарачай-малкъар тилни лексикасында тийишлисича жюрютюледиле. Жарсыугъа, арт кезиуде басмаланнган китаплада аз эсленедиле, жазыучу къауум аланы унута баргъанча кёрюнеди. Жаш къауумну, телевиденияны, СМИ-ни ишчилерини ауузларындан нарт сёз эшитмейсе. Басманы, билим берген жерлени юйретиучюлени, устазланы да бу ишге уллу кёллюлюклери эсленеди. Аны юсюнден жазгъанды кесини заманында аты айтылгъан филологубуз Жолабланы Узейир да.

Нарт сёзлени бла акъыл сёзлени (халкъ айтыуланы да къошайыкъ) халкъ эски этмейди, бек сюеди; эс этип, сюйюп тынгылайды. Была халкъны энчисидиле, халкъ аланы кеси къурагъанды. Ангылатыу магъаналары терен болгъанлары себепли, ала бла адамла эрттеден бери хайырланадыла.

Нарт сёзледе, халкъ игилик бла аманлыкъны, халаллыкъ бла харамлыкъны, чомартлыкъны бла къызгъанчлыкъны, эслиликни бла эссизликни тенг ёнчелеп айтады. Адамлыкъгъа заран келтирген зорлукъ бла зарлыкъны иш этгенлени ачыкъдан-ачыкъ айтады. Терсни-тюзню туура этген да нарт сёзледиле, арсарсыз. Халкъда: «Ишлемеген тишлемез»,- дейдиле. Ишлеген адам иш юсюнде ёседи, усталыкъ алады. Бирлик болмаса, тирлик болмайды. «Бирлик тюбю - берекет», - деп да андан айтадыла. Нарт сёзледе эсгерилмеген хазна жашау болум жокъду.

Адамгъа туугъан жерден, ёсген элинден багъалы зат жокъду; алагъа сюймеклик чексизди. Ол ёмюрде ёчюлмезлик, таркъаймазлыкъ сезимди. Аны себепли халкъда, жаш адамланы адепге, адетге, адамлыкъгъа, тюзлюкге юйретиуге уллу эс бёлюннгенди. Ол мурат бла: «Эр намысы – эл намысы», - дегендиле керти таулула.

Нарт сёзлени бла акъыл сёзлени байыкъдыргъан шаудан а халкъ айтыуладыла. Сёз ючюн, сёз усталаны, жазыучуланы, назмучуланы, алимлени сёзлери. Жашау бла бирге нарт сёзлени тюрлендирип да айтадыла. Тюрлениуле дуниясында тилге жангы нарт сёзле да къошуладыла. Аладан бир къауумун, Узейир басмалагъаныча, юлгюге келтирейик.

Хар элни къой союуу башха, ити – къара къашха.

Къазны ызындан баргъан тауукъ аякъларын юшютюр.

Эшекге кюмюш иер салып, сауурсунун сылагъанлыкъгъа, къулакъларын жумгъанын къоймаз.

Жаулукъ къысханны бары къатын болмаз,

Бёрк кийгенни бары эр болмаз.

Тирменде туугъан чычхан дауурдан къоркъмаз.

Аууз ашар, кёз уялыр.

Ёгюзню аягъы болгъандан эсе, бузоуну башы бол.

Ахшы бла иги болсанг, баш болурса,

Аман бла нёгер болсанг, тас болурса.

Лакъырда кертини келечисиди.

Туумаз деп къоркъма, аман тууар деп къоркъ.

Жашынга базар ашдан татдырма,

Къызынгы киши юйюнде къалдырма.

Кеси билмеген, адам айтханны сюймеген.

Атлыгъа бир айт, жаяугьа эки айт.

Аман деген - жерге кирген кибик,

Иги деген а - атха миннген кибик.

Къулну къангагьа тартсанг, жагъасын жыртдырыр.

Ётюрюкню тюйюмчегин керти тешер.

Хазыр ашха - хазыр къарын.

Къарны токъну къайгъысы жокъ.

Уланы кёпню - гыланы кёп.