Ныхытлы жолуму жулдузу

 «Заман» газетге жазылыу компания бошала турады. Ол ана тилибизде чыкъгъан жангыз газетди. Алай аны магъанасын кёпле ангыламайдыла. Анга уа фахмулу жазыучубузну Тёппеланы Алимни бу статьясында айтылгъан сёзлери тюшюндюрюрле деп, аллай ышаныулукъ бла басмалайбыз аны. Ол аны 1999 жылда жазгъанды, алай магъанасы уа бюгюн да тас болмагъанды.

Хау, алайды. Башха тюрлю айталлыкъ да тюйюлме миллет газетибизни хакъындан. 1957 жылда жаз башында аны эшиклери манга, тейри эшигича, ачылгъан эдиле. Андан артха жашауум да, аны къыйынында, тынчында да, ол манга къууанч сынатханда, жарсыу бергенде да, бек биринчи сюймеклигим, бек биринчи кьайгъырыуум да болгъанлай къалгъанды.

Ол жыллада бизни тёлюбюз, гур-р-р деп, къуш бёлек учханлай, бары илмугъа, хунерлеге талпынып, алай бла ачыу, артыкълыкъ сынагъан, анга кёре, миллет жашаууна уллу заран тюшген халкъыбызны иги атын жерине къайтарыргъа, бирси халкъланы арасында кесини энин, ауазын терк кёргюзтюрча, эшитдирирча даражагъа жетдирирге арсарсыз сюелген эди.

Газет халкъны бирикген ауазы болгъандан тышында да, биринчи миллет къуллукъчуланы гюрбежиси да болгъанды. Тамата къауумну айтсакъ, Гыттыуланы Максим, Бёзюланы Ахмат, Макытланы Сафар, биз тёлюню айтсакъ, Зокаланы Зейтун, Отарланы Хамит, Таукенланы Идрис, Гадийланы Ибрагим, Гуртуланы Салих, Толгъурланы Зейтун, Мокъаланы Магомет, Къудайланы Исхакъ, башхала да «Коммунизмге жол» газетни редакциясы бла ётгендиле. Халкъ Ата журтуна жангыдан орналып, миллет жашауун жангыдан башлагъанлы тарых, маданият, илму магъанасы болгъан бир иш да газет къатышыусуз къалмагъанды.

Эсимдеди газетни башланнган кюню! Биз, анда ишлерге келгенле, урушну, кёчгюнчюлюкню къыйын жолларын арытхан абаданла да, иги умутдан сора хазна къолайлары болмагъан жаш-къушла да, бир юйюрню уллусу, гитчеси кибик, биригип, ишибизни бирден этерге, юйюбюзню тизгинин теркирек жыяргъа сюе эдик. Ол сюймеклик, уллу Орта Азияны тюрлю-тюрлю жерлеринден келген, орус, къыргъыз, къазах, узбек къатыш тилли жаш-къушланы кёп жетишимсизликлерин жабып, ишге кёллендире эди.

Насыпха, газетни баш редактору Кациланы Хабу, биз жашлыкъдан, ангыламаучу эсек да, файгъамбар кибик, бир асыл адам эди, жаш адамны шарайыбын кёзюне тутмаучу, аны, чам этгенча, тенги бла сёлешгенча, ойнай-кюле, алай ангылатыучу.

Мен ол заманда газетде ишлеучю тенглерими барындан да къарыусуз эдим - орусча аз да билмеген, ана тилими да къыргъыз тил бла къатыш айтхан. Газет ишге уа, чабып баргъанлай окъургъа кюрешгенча, аягъы юсюмде юйренирге кюреше эдим. Тилим да, билимим да алай болуп тургъанлай, мени корректор этген эдиле. Да ол заманда газетде корректор деген да манга министр дегенден башха тюйюл эди. Аны себепли битеу жаш кючюмю салып юйренирге, халат жибермезге кюреше эдим.

Ол заманда, шёндюча, газетге чыгъарыкъ материалла жазылып, зарфха урулуп, баш редакторгъа дери да эки-юч адам окъуп, типографиягъа алай бармай эдиле. Тюзюнлей къол жазмадан жыяргъа окъуна аз тюшмегенди. Аны себепли газет бетлени окъуу эрттенликде башлана эди, кече бирге, экиге, ючге дери созулуп. Алай бла бюгюннгю окъуучула бюгюн алырча, газет тюкенлеге тюшмей да къала эди - кеч чыкъгъаны себепли. Аны ючюн а къалай окъулуучу эди газетибиз! Къалай сакълана эди ол - элледе, шахарлада, юйледе, мехкемеледе! Къаллай иги, сейир статьяла чыгъыучу эдиле! Жазыучуларыбызны жангы чыгъармалары - романладан юзюкле, поэмала, хапарла, назмула... Барына да жетише эди газет, барыбызны бирикдире эди, кёллендире эди.

Айтыргъа тийишлиме: къыйын эсе да бизге аны чыгъыу жолу, бирси редакцияланыча, хар керегибиз, тап журналистлерибиз окъуна, жетишимли тюйюл эселе да, республикалы газетлени арасында «Коммунизмге жол», энди уа «Заман», ариу эди, магъаналы эди, иги бла айтыла эди.

Не сёз, газетни алай болуууна дем берген, бизни къурагъан, кёллендирген Хабу эди - жатхан жери нюр болсун! Ол манга бегирек да сыйлыды! Айтханымча, корректор болуп ишлей, мен жарыкъ кюнню бек аз кёре эдим! Не айтырыгъы барды, къыйын жашау эди ол! Ишни танг атаргъа сагъат тёртде, бешде бошап, бирде уа алтыгъа, жетиге дери окъуна туруп, ишине тынгылы къараучу, аны себепли уа бек акъырын болуучу, газет бетлеринде хар статьягъа жаны кете алай къараучу, бирде уа, кечеги тёшегинден окъуна туруп келип, ол, не бу сёзню тюзлюгюне ишекли бола, сора, заманны кёп алыучу Маммеланы Мухамматдан къутулуп, фатаргъа къайтсам да, аш ашаргъа окъуна къарыуум жетмей, тёшекге тёнгерей эдим.

Кюн жарыгъында жатып, кюн жарыгъында тура, жаланда ишге кеч болдум ушайды да деп, хылыф чаба эдим. Сора къаллай жарыкъны, къаллай шахар асыулукъну кёрюрге боллукъ эдим! Анга кёре, мени бир зат жазып, не кёчюрюп, сёз ючюн, бухгалтер болуп ишлеучю Балаланы Османча, не да хар затны да терк жазып къоюучу Токумаланы Жагъафарча, бир зат тюшюрюрге онгум да болмаучу эди. Хабу, баям, аны биле, манга сакь эди бек, тап тюшюрюрге, хакъыма къошаргъа, бир затым басмаланса уа, анга гонорарны игирек жазаргъа кюрешиучю эди.

Мен ол заманда кёп халатла ийгенме. Таулу адамны биреуню чийин табаргъа ёч болуучу къылыгъы уа белгилиди. Газетде ишлеген бир-бир жашланы да бар эди аллай «шарайыплары!» Эрттенликде мен, кёзлерим кёбюп, ишден алай кетип баргъанда, ишге жууунуп, кийинип, жашнап келген редакциячыла, типография ийисли жангы газетни алып, анда бек алгъа халатланы излеучю эдиле. Бар эдиле аллайла да, чыкъгъан затны магъанасына, къалай жазылгъанына къарамай, аны халатын излеучюле! Хабу аллай тюйюл эди. Хабу бек алгъа ишни магъанасына къараучу эди, адамны ишине салгъан къыйынына. Аны себепли биз барыбыз да аны тёгерегине жыйыла эдик, айтханын жерге салмазгъа кюреше эдик.

Мен 1958 жылда окъургъа кетгенден сора да, Хабу мени унутуп къоймагъан эди. Жазгъанларымы чыгъаргъандан тышында да, каникуллагъа келип, ызыма къайта туруп, манга бир жол хакъ бермей бир кере да жибермегенди.

Газетни алай башлагъанла энди алтмыш жылдан атлагъан къарт кишиле болгъанбыз. Алай а мен ол заманланы бек терен жюрек ыразылыкъ бла эсгереме. Газетге Хабуну ызындан келген баш редактор Черкесланы Сарбий да ахшы адам эди. Ол газетде ишлеген жангыз бир адамны ишине чырмау болмагъанды, кёллендирген этген болмаса.

Редакциягъа Хабу салып кетген адеп-къылыкъ хал кёп жыллагъа дери сакъланнганды. Мен, баям, мени кибик кёпле да, редакцияда ол замандагъы халны, бизни жыйын бирлигибизни, иш да, жашау да кёллюлюкню, ырысхы юлюш кибик, алай эсгереме. Къаллай къауум эдик биз: Къулбайланы Алий, Шауаланы Хасан, Къулийланы Хусей, Токумаланы Жагъафар, Таукенланы Идрис, Текуланы Жамал, Теммоланы Мухадин - къартла бла - баш жашла бла как ашагъан Малкъондуланы Хамитни башчылыгьы бла!

Кимге къалай болгъан эсе да, манга «Заман» газетни редакциясы ата юйюмча, бек биринчи уллу таянчагъымча, алай болгъанды. Ичги сёзюмю айтхан эдим да анда бир къужур заманда, мени «антисоветчик» этип, къыл къууурдакъгъа салгъанларын унутмайма. Алай а ол да дерс эди, университет эди манга! Мен аны ючюн да жалан ыразылыгъымы айтама, нек дегенде, ким биледи, мен алгъан окъууланы, мен билирге сюйген адамлыкъ илмуланы арасында бек магъаналысы ол эсе да! Манга кёп затны ачхан, кёп затха тюшюндюрген, ызы бла уа жашау жолуму жаппа-жангыдан башларгъа, къаты болургъа юйретген, жаланда къарангылыкъны, жаулукъну тузагъына тюшмей, ачыкъ жюрекли, ачыкъ сёзлю болуп жашагъанда хорларгъа боллугъун ачхан иннет университет! Аллай дерс алыргъа да кёплеге тюшмейди! Жашау - азат къушла учхан таза кёк тюйюлдю.

Бюгюнлюкде «Заман» газет, Хабуну заманындача, биригиуню, уллу кёллениуню жолундады. Мен аны билеме. Мен анга къууанама. Миллет байрагъына саналгъан дагъыда башха мехкемелерибиз бар эселе да, газетибиз биринчи тарыхыбызды! Ана тилибизни кюн-кюннгю жашауу! Аны тебип тургъан жюреги! Мен анга саулукъ тилейме! Хар эрттен сайын аны жангы чырагъына ашыгъып, сюйюп тюбейме да, хар таулу да, ана тилин сыйлы кёрген хар инсан да аны сакъларын сюеме. Аны 100-жыллыгъын, 200-жыллыгъын белгилерик тёлюлеге Аллах онг да, аллай сюймеклик да берсин!