Чынтты генерал

Бабаланы Къайтмырзаны жашы Солтанны юсюнден жазгъан бир жаны бла тынчды, экинчи жаны бла уа къыйынды. Ол тамашалыкъ, акъылы, илмусу болгъан адам эди. Право низамны сакълауда, республиканы жамауат-политика жашауунда эм тарых илмуда да иги ыз къойгъанды.

Уллу Ата журт урушну аллында жаш устазны НКВД-ны органларында ишлерге алгъандыла. Анга оперуполномоченныйны къуллугъун бергендиле. Алай къадар анга кёп тюрлю жерде ишлерге буюргъанды.
Уруш башланнганда уа, Солтан НКВД-ны сапёр аскерини онунчу взводуну командири болгъанды, душмандан къорууланыу индекле ишлегенди, аманлыкъчылагъа къажау кюрешде сынау жыйышдыргъанды. Ахырында уа кеси ыразылыгъы бла Урюпинск училищени курсант полкуну къауумунда къазауатха киргенди. Жаяу аскерлени командирлерин хазырлагъанды, окъуу юйню жаш офицери Кропоткин шахарны тийресинде урушханды.
Алайда темир жолну къатында участкада душманны алгъа итиниуюн не къадар кёбюрек тыяргъа деген борч салыннган эди жаш командирни аллында. Былайгъа ёшюн ургъан аскерлеге уа Францияда, Белгияда, Грецияда къазауатда адамланы элгендирген, жюреклерине къоркъуу салгъан танк аскерни командири генерал Эвальд фон Кпейст эди. Энди уа ол Кавказ таулагъа терк жетер мурат бла къанлы къазауатха киргенди.

Бабаланы Солтан, къурч атланы ызларындан келген душман аскерни къолунда болгъан окъ-топ бла да аяусуз къыра, бир окопдан экинчисине бара, адам кючюн сакълагъанды. Аны 2-чи батальону душманнга халеклик салгъанды. Огъары Баш командующийни: «Артха бир атлам да этмезге!» – деген буйругъун толтура, къанлы сермешледе асланча сермеше, комбат Ситников ёлдю. Аны ызындан, Солтан бла бирге бара тургъанлай, кичи политрук Вилкомир жоюлду. Ала бла бирге уа Къобан черекни жагъасында дуппурда Солтанны алты жюз аскерчи тенги къарындаш къабырлада къалдыла.

Батальонну адыргы сау къалгъанлары алайдан Майкоп, Нефтегорск шахарла, Черниговка, Кувшинка элле таба ыхтырылдыла. Ол сермешледе Бабаланы Солтан эм аны жерлешлери Карп Петров, Байсолтанланы Магомет, Мухамед Шекихачев, Уяналаны Мухтар, Муаед Хужоков, Махийланы Жамал, Василий Максименко артыкъда жигерликни, батырлыкъны юлгюсюн кёргюзтгендиле.

Жыйымдыкъ полк, кёп адамын тас этип, рота чакълы болгъандан сора, кесине жангыдан адамла къошар ючюн, Кировакан шахар таба кетгенди. 1942 жылда октябрьде Баба улун эм дагъыда 11 курсантны энчи буйрукъну толтурургъа деп Къорууланыуну къырал комитетини келечисини эркинлигине бергендиле. Алай бла фронтда сермешле къыралны къоркъуусузлугъун сакълагъан иш бла алышыннгандыла. Солтан бек ахшы билгенди буйрукъну алжаусуз толтурургъа керек болгъанын. Артыкъда урушну кезиуюнде ол кесине къаллай жумуш, иш буюрулса да, аланы терк эм тынгылы толтургъанды.

Жыл бла жарым къуллукъ этгенден сора билген эди Баба улу ёз халкъы зор бла Орта Азиягъа бла Къазахстаннга кёчюрюлгенин. Анда да сюйген ишинде уруна, школ-партияны кёчгюнчюлени жашауларында тарых магъаналы съезди болурну аллында Бабаланы Солтан Алма-Атада пединститутну бошап, юй бийчеси Лейла эм къагъанакъ жашчыгъы Арсен, къарындашындан туугъан школчу Махмут бла туугъан жерине Акъ-Суугъа кёчюп келип, устазлыкъ ишин андан ары бардыргъанды. Аны атасы Къайтмырза бла анасы Шахрина ол кезиуде къайдан биллик эдиле келир заманда жашларыны къадары ала суннгандан эсе къууанчлы боллугъун.

Солтан, школда да ишлей, кёчгюнчюлюкден къайтхан адамланы жашау болумларын игилендириуге себеплик этгенлей тургъанды. 1957 жылда малкъарлыланы бла къарачайлыланы къайдан чыкъгъанларыны, кимле болгъанларыны тарыхын сюзюуге аталгъан битеусоюз конференцияда докладчыланы бирлери болгъанды. Андан сора да, илму монографиялары, статьялары, очерклери терк-терк басмаланнгандыла. Ол сау он жылны ичинде Къабарты-Малкъар илму-тинтиу институтну Алим советини члени болуп тургъанды, кёп илму ишлени авторуду.

Малкъар халкъны къыраллыгъы къайтарылгъандан сора, Къабарты-Малкъар-ны алгъыннгы статусун орунуна къайтарыу ишге бизни миллетни адамларына артыкъда тири къатышыргъа керек эди. Ол кезиуде МВД-ны оноучуларындан бирин айырыргъа дегенлеринде, оперативный ишде уллу сынауу болгъан Бабаланы Солтаннга сайлау тюшгенди. Алгъа ол министрни заместителине айырылгъанды, ызы бла уа партияны обкомуну административ бёлюмюне башчылыкъ этгенди. 1961 жылда уа ич ишлени министри болгъанды, ол къуллукъда сау 16 жылны ишлегенди.

Баба улу жарашыулу, жарыкъ кёллю адам эди. Тойлада ариу тепсей билген-ди. Жууукъну, тенгни кёлюн алгъанды, биргесине ишлегенле ючюн таза жюрегинден къайгъыргъанды.

Алай ишге уа бек къаты болгъанды. Низамсызлыкъны, мёхелликни сюймегенди. Республиканы жеринде адам ёлтюрген, тонау, от тюшген, артыкълыкъ этген дегенча аманлыкъчылыкъны эшитсе, ары кеси жетмей, халны кёрмей, тийишли оноу этмей къоймагъанды. Башха право низамны сакълаучу органла бла бирге не тюрлю аманлыкъ ишлени не къадар терк ачыкъланырларына къайгъыргъанды, уллу къыйын да салгъанды. Биргесине къуллукъ этгенледен да жууаплылыкъны къаты сурагъанды. Аланы арасында уа аманлыкъчылыкъгъа къажау кюрешде атларын иги бла айтдыргъан тынгылы специалистле кёп эдиле. Сёз ючюн, Николай Воробьёв, Михаил Гончаренко, Николай Коков, Шамсадин Темиржанов, Василий Казанков, Николай  Лалиашвили, Леонид Аксельруд эм башхала, министрге билеклик эте, республикада законлукъну, право низамны кючлерге уллу къыйын салгъандыла.

Баба улуну ишчи кюню танг атхандан кече ортасына дери созулгъанды. Бир-бирде уа ол, иш бла барып, кечесин Терк, Прохладна районлада не башха жерледе ашыргъанды. Бизнича жаш офицерлеге ол излегенча ишлерге тынч тюйюл эди. Алай генералны бизни ишибизге, жашауубузгъа, битеу милицияны даражасын кётюрюрге сакълыгъы хар бирибизге кюч-къарыу бергенди.

Закондан тайгъан адам не къуллукъда болгъанына да къарамай, аны тийишлисича жууапха тартыуну къолгъа бир алса, генерал бир заманда артха турмагъанды. Аны алайлыгъына шагъатлыкъ этген быллай бир юлгю келтирейик. 70-чи жыллада эди. Районланы бирини таматасы улутха алгъаны ючюн къолгъа тюшгенди. Кече уллу къуллукъчуланы бирине сёлешип, ол андан болушлукъ тилегенди эм ич ишлени министри киши айтханнга къарамайды, кишиге боюн салмайды, былай эте келсе, «огъаргъылагъа да» къол жетдирирге боллукъду, дегенди.

Андан сора генералгъа ачыкъ эм къаты къысыулукъ этилип башланнганды. «Огъаргъы жанында» къызыу даулашла болгъаны жамауатха да туура эди. Алай не болса да, закон хорлагъанды, терсликлери болгъанла къаты низамлы колониягъа тюшгендиле (КПСС-ни райкомуну биринчи секретари, райисполкомну председатели, райПО-ну председатели). Баба улу уа къуллугъунда къалгъанды.

Ол заманда халкъ ангылагъан эди, терслиги болгъан жууапха тартыллыгъы бош сёз болмагъанын. Андан сора милициягъа ышаныулукъ ёсгенди. МВД-да ишлерге сюйгенле кёп болгъандыла, аманлыкъчылыкъны ачыкълау жаны бла болум саулай къыралны регионларыны арасында игилени санына къошулгъанды.

Командирни «Мен этгенча эт!» деген жоругъу генералны къылыгъына тап келишгенди. Аны алайлыгъына Заюково элини жамауаты шагъат болаллыкъды. Сау 20 жылны ичинде эллиле аны Къабарты-Малкъарны Баш Советине депутатха айырып тургъандыла.

Солтан Къайтмырзаевични жашауда кёп затха жетиширине юй бийчеси Лейланы къыйыны, болушлугъу уллу болгъанды. Къызлары Маринаны, Жаннаны, Фатиманы, жашлары Арсенни жашау жолуна хазырлауда ананы таза жюреклилигини магъанасы бек уллуду. Ала акъылбалыкъ болуп, кеслери алларына жашау этип башлагъанлы да, аналарыны, аталарыны оюмлу сёзлери, адеплери, къылыкълары, иш кёллюлюклери алагъа юлгю болгъанлай турадыла.

Баба улу пенсиягъа чыкъгъандан сора да, хайт деген къарыуу, ачыкъ эм терен акъылы бла ёмюр сюргенди, тарыхны эм культураны эсгертмелерин сакълау обществону республикалы советине кёп жылланы башчылыкъ этгенди, илму ишин андан ары бардыргъанды. Ана тилни, тарыхны эм миллет культураны юслеринден уллу монография жазып басмалагъанды. Ол тюрлю ишледен сора уа бош заманын Акъ-Суу элде бахчасында ашыргъанды.
Бабаланы Солтанны аны жашауу билмей, эсде болмай тургъанлай юзюлгенди. Жашаудан кетген эсе да, халкъы аны эсинде тутады. СССР-ни МВД-сыны сыйлы къуллукъчусуну байрамгъа кийиучю кийимини ёшюнюнде 20 орден бла майдал жылтыраучу эди. Солтан Къайтмырзаевич Къабарты-Малкъарны тарыхында жарыкъ жулдуз болгъанлай къалгъанды.